«Այսօր, Առաւել Քան Երբեւէ, Անհրաժեշտութիւն Է Հայոց Պատմութեան Բոլոր Փուլերի Ուսումնասիրումը». «Վահան Թէքէեան» մրցանակակիր Արման Եղիազարեան
ՔՐԻՍՏԻՆԷ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ
«Հայոց պատմութեան կարեւորագոյն փուլերից մէկը՝ Բագրատունեաց դարաշրջանը, երբեք խորութեամբ ու ըստ արժանւոյն չի ուսումնասիրուել։ Եղել են տարբեր թեմատիկ անդրադարձներ, սակայն թագաւորների, նրանց գործունէութեան պատմաքաղաքական գնահատականի, ձեռքբերումների եւ թերացումների մասին որեւէ առանձին ուսումնասիրութիւն չի եղել։ Ես խորամուխ եղայ նման հետազօտութեան եւ մատենաշարով փորձեցի ներկայացնել Բագրատունի հայոց արքաների գահակալութեան տարիները»,- նշում է Հայաստանի «Թէքէեան» Մշակութային Միութեան «Վահան Թէքէեան» մրցանակաբաշխութեան 2021 թուականի «Հայագիտութիւն» անուանակարգի յաղթող, պատմական գիտութիւնների դոկտոր, Փրոֆեսոր Արման Եղիազարեանը։
Վերջինս մրցանակի է արժանացել «Աշոտ Գ Ողորմած թագաւոր հայոց» աշխատութեան համար։ Մենագրութիւնն էական ներդրում ունի հայագիտութեան մէջ, քանի որ ներկայացնում է չուսումնասիրուած պատմափուլերից մէկը՝ Բագրատունիների թագաւորութեան շրջանը։ Օգտուելով գիտական շրջանառութեան մէջ նաեւ երբեւէ չօգտագործուած աղբիւրներից՝ Արման Եղիազարեանը ոչ միայն ներկայացրել եւ վերլուծել է Աշոտ Գ Ողորմած թագաւորի գործունէութիւնը, այլեւ խորութեամբ բացայայտել Հայաստանի տուեալ ժամանակաշրջանի պատմութիւնը, որը նախկինում մանրամասնօրէն ուսումնասիրուած չէր։
Աշոտ Առաջին, Աշոտ Երկաթ, Աբաս, Աշոտ Գ Ողորմած. սրանք մատենաշարի այն առանձին գրքերն են, որոնցում հեղինակը բացայայտել է Բագրատունի թագաւորների գործունէութեան՝ դեռեւս չբացայայտուած կողմերը, ներկայացրել նրանց որպէս պետական-քաղաքական գործիչ, բարեգործ կամ հայոց պատմութեան մէջ այլ դերակատարում ունեցող թագաւոր։
«Աշոտ Գ Ողորմածի կերպարը մեզ համար բացայայտուած չէր։ Նա քիչ ուսումնասիրուած, բայց խոշոր քաղաքական դէմք էր, որ կրել է «թագաւոր թագաւորաց ամենայն տիեզերաց» տիտղոսը։ Ի՞նչ տիտղոս էր սա, ոչ ոք չի անդրադարձել։ Նրա մասին մի քանի էջով կայ միայն Ասողիկի մօտ. պատմաբանները բաւարարուել են միայն պատմիչի տեղեկութիւնները լուսաբանելով»,- նկատում է Արման Եղիազարեանն ու վստահեցնում՝ թէեւ նոր աղբիւրներ գտնելը, եղածները նորովի «խօսեցնելը» դժուար աշխատանք է, սակայն դրանք հնարաւորութիւն են տալիս խորութեամբ ուսումնասիրել Հայաստանի այդ ժամանակաշրջանը։
Պատմաբանն այն կարծիքին է, որ պէտք է խոր քննութեան առնել տարբեր աղբիւրներում եղած տեղեկատուութիւնը, լուսաբանել իրարամերժ տեսակէտները, ժամանակին բնորոշ իրադարձութիւններով բացել թագաւորների կերպարները եւ պատմական խորքով ներկայացնել տուեալ ժամանակաշրջանը։
Անցնող տարում տպագրուել է Բագրատունեաց յաջորդ արքայի՝ Սմբատ Բ Տիեզերակալի մասին գիրքը, այս պահին հեղինակն աշխատում է Գագիկ Ա Շահնշահի դարաշրջանի ուսումնասիրութեան վրայ, իսկ Յովհաննէս Սմբատ եւ Գագիկ Բ թագաւորների մասին մենագրութիւններով կարծես կ’ամբողջանայ եւ յստակ կերպարանք կը ստանայ Բագրատունեաց դարաշրջանի ուսումնասիրումը։ Հեղինակի նպատակն է նիւթերն ամբողջացնել եւ տպագրել Բագրատունեաց դարաշրջանին վերաբերող երկու մեծ հատոր՝ «Հայաստանը Բագրատունեաց դարաշրջանում. քաղաքական պատմութիւն» խորագրով: Երկհատորեակով կ’իրականանայ Բագրատունեաց դարաշրջանի հայոց պատմութեան ուսումնասիրութեան հեղինակի առաքելութիւնը։
Փրոֆեսոր Արման Եղիազարեանը ղեկավարում է ԵՊՀ-ի Սփիւռքագիտութեան ամբիոնը եւ «Հայաստանը Բագրատունեաց դարաշրջանում» նիւթը դասաւանդում է մագիստրատուրայում։ Ցաւով է նկատում՝ ապագայ պատմաբանները նախընտրում են ուսումնասիրել հիմնականում պատմութեան ժամանակակից փուլը: «Ուսանողներն այդ միտումը հիմնաւորում են մասնագիտութեան հեռանկարայնութեան տեսանկիւնից՝ կարծելով, որ մեր երկրում ցանկացած տեղ աշխատելու համար ցանկալի է լինել արդի շրջանի պատմութեան մասնագէտը»,-նշում է պատմաբանն ու վստահեցնում՝ մշտապէս սովորեցնում է ուսանողներին, որ պատմութեան արդիականութիւնը միայն ժամանակակից պատմութեան ուսումնասիրութեամբ չի ամփոփւում, եւ նոյնքան արդիական է նաեւ Բագրատունեաց դարաշրջանի ուսումնասիրութիւնը՝ մի շարք պատճառներով։
Որպէս օրինակ՝ Արման Եղիազարեանը նշեց, որ մեր հարեւաններն անթաքոյց նենգափոխում են հայոց պատմութիւնը. պէտք է նման նենգափոխումներին տալ հիմնաւորուած պատասխաններ՝ արմատները փնտռելով հենց Միջնադարում։
Փրոֆեսորը ջանք չի խնայում, որ իր ուսանողներին ցոյց տայ տնտեսական, քաղաքական, մշակութային պատմութեան չուսումնասիրուած, լրացման կարիք ունեցող եւ բաց դաշտերը, առանձին անհատներին, երեւոյթները, աղբիւրներն ու զարգացումները, որոնք սպասում են իրենց հետազօտողին։
«Պատմագիտութեան զարգացման միջազգային տեմպերին ինտեգրուելու, մրցունակ լինելու համար դեռ բաւարար վիճակում չենք։ Մեզանում վաղուց խախտուած է հայոց պատմութիւնը ըստ ժամանակաշրջանների ուսումնասիրելու համամասնութիւնը. միջնադարագէտներ, հնագոյն շրջանի մասնագէտներ քիչ են, այնինչ կան այդ խնդիրները լուծելու բոլոր հիմքերը, պարզապէս պէտք է տեղի ունենայ համապատասխան խնդրադրում, որ մեզ պէտք են պատմաբաններ մեր պատմութեան բոլոր դարաշրջանների ուսումնասիրութեան առումով»,- նշեց Արման Եղիազարեանը։
Նա այն կարծիքին է, որ խնդիրներ կան նաեւ մեր գաղափարաբանութեան մէջ, քանի որ, օրինակ, Երեւանն ադրբեջանական համարելու հարեւան երկրի պատմաբանների եւ ղեկավարների պնդմանը հակադարձող, այդ պնդումների սնանկութիւնը հիմնաւորող թեմայի ուսումնասիրումը պատմութեամբ զբաղուող հաստատութիւններից որոշները համարում են ոչ այնքան արդիական ու հեռանկարային։
Արման Եղիազարեանը նաեւ նկատում է, որ անկախութեան տարիներից սկսած՝ մեր երկրում հայագիտութեան հանդէպ կայ լուրջ մօտեցում, իսկ վերջին 10 տարիներին յատկապէս պետութիւնը հակուած է հայագիտական թեմաներին տալ մրցակցային առաւելութիւն։
«Մենք խնդիրներ ունենք գիտական քաղաքականութիւն վարելու տեսանկիւնից։ Բուհերը եւ ակադեմիական հիմնարկները կարիք ունեն փոխելու գիտութեան զարգացման քաղաքականութիւնը։ Պէտք է սահմանել խնդիրներ, ապահովել նպատակադիր ընթացք՝ անցեալի փորձը հասկանալու, մեր պատմութիւնը այլոց յարձակումներից պաշտպանելու եւ սերունդների դաստիարակութիւնը ապահովելու համար. եղած ռազմավարութիւնը յստակ չէ»,- նշեց Արման Եղիազարեանը։
ԵՊՀ Սփիւռքագիտութեան ամբիոնի վարիչ Արման Եղիազարեանի հետաքրքրութեան շրջանակը Սփիւռքի ձեւաւորման պատմութեան շրջանն է։ Այդ համատեքստում նա քաջածանօթ է «Թէքէեան» Մշակութային Միութեան ազգանուէր գործունէութեանը ինչպէս Սփիւռքում, այնպէս էլ մեր երկրում՝ սկսած 1991 թուականից։ «Վահան Թէքէեան» մրցանակաբաշխութեանը մասնակցել է վստահութեամբ, որ իւրաքանչիւր մասնակցի վաստակը գնահատուելու է ըստ արժանւոյն եւ անաչառութեան դիրքերից։
«Այս ամէնամեայ միջազգային մրցանակաբաշխութիւնն անչափ կարեւոր իրադարձութիւն է մշակոյթի եւ գիտութեան բնագաւառում։ Յոյս ունեմ, որ «Հայագիտութեան» մրցանակը յետագայ տարիներին եւս կը պահպանուի»,- նշեց Արման Եղիազարեանը։
Նշենք, որ Հայաստանի եւ ԱՄՆ եւ Գանատայի «Թէքէեան» մշակութային միութիւնների համատեղ նախաձեռնութեամբ արդէն 27-րդ անգամ անցկացուող «Վահան Թէքէեան» մրցանակաբաշխութիւնն իրականացւում է «Շաքէ Ղազարեան» Հիմնադրամի ֆինանսական աջակցութեամբ։ Այս տարիներին մրցանակների եւ դրամական պարգեւների են արժանացել հարիւրից աւելի արուեստագէտներ, գիտնականներ։
