Սեպտեմբերի 9-ին Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի «Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնում կայացաւ պոլսահայ մտաւորական Գէորգ Պ. Յակոբեանի (ԱՄՆ)՝ վերջերս լոյս տեսած «Հայոց կրթական հաստատութիւններու պատմութիւն՝ Օսմանեան գաւառներու մէջ» երկհատոր գրքի շնորհանդէսը: Ստուարածաւալ այս աշխատութիւնը ըստ էութեան շարունակութիւնն է «Պատմութիւն իսթանպուլահայ ուսումնական կեանքի և կրթական հաստատութիւններու» հատորի, ուր ներկայացուած է պատմական Պոլիս քաղաքի վարչական շրջանների մէջ գոյութիւն ունեցած 170 հայ վարժարանների պատմութիւնը: Այժմ հերթը մինչեւ 1915-ը Օսմանեան կայսրութեան գաւառների մէջ գործած մօտաւորապէս 1000 հայկական կրթական հաստատութիւնների եւ որբանոցների պատմութեանն է: Դրանցում ուսանում էին 120 հազար երկսեռ աշակերտներ՝ 5000-ի հասնող ուսուցիչներով։ Շնորհանդէսին ելոյթ ունեցան եւ գիրքն արժեւորեցին Վաչէ Պարտիզունու անուան հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան եւ նրա դասաւանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ, ՀՊՄՀ «Սփիւռք» գիտաուսումնական կենտրոնի տնօրէն, բ.գ.դ., Պրօֆ. Սուրէն Դանիէլեանը, նոյն ամբիոնի դոցենտ եւ կենտրոնի գիտական աշխատող Քնարիկ Աբրահամեանը, Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանի գիտաշխատող, պ.գ.թ., հատորի ցանկերի կազմող Վերա Սահակեանը, բանասիրական բաժանմունքի չորրորդ լսարանի ուսանողներ Սուսաննա Չարչեանն ու Անի Պապիկեանը: Բանախօսներն իրենց ելոյթներում ընդգծեցին տասնամեակների տքնաջան աշխատանքը, որ կատարել է հեղինակը՝ նիւթը համակարգելու համար դիմելով ոչ միայն Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի եւ այլ հայկական աղբիւրների, այլեւ Օսմանեան արխիւներին: Այս գրքերը վկայում են Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայութեան կրթական հարուստ անցեալի մասին, ինչին հասու լինելը ուսանելի է ապագա մանկավարժների համար: Այն արժեւորում է հայութեան մշակութային եւ հոգեւոր ժառանգութիւնը եւ կարեւոր դեր ունի ազգային ինքնութեան պահպանման, գիտական ուսումնասիրութիւնների հարստացման գործում։ Այն միաժամանակ վստահելի գիտական յենք է յետագայ հետազօտութիւնների համար։ Հանդիսութեան աւարտին շնորհակալական խօսք ասաց հեղինակը՝ Գէորգ Պ. Յակոբեանը՝ յիշատակելով գրքի խմբագիր Մաքրուհի Պ. Յակոբեանի բծախնդիր աշխատանքը, Պոլսի «Փարոս» պարբերաթերթի հրատարակչութեանը՝ խմբագիր Մայտա Սարիսի առաջանորդութեամբ, ելոյթ ունեցողներին, եւ ուրախութիւն յայտնեց ուսանողութեան ներկայութեան համար: Բանասիրական բաժանմունքի դեկան, բ.գ.դ., Պրօֆ. Աշոտ Գալստեանն իր ամփոփիչ խօսքում ընդգծեց, որ այս աշխատութիւնը կարեւոր գիտական ներդրում է հայ կրթութեան պատմութեան ուսումնասիրութեան մէջ։ Միջոցառման ընթացքում երաժշտական կատարումներով հանդէս եկան մանկավարժական համալսարանի գեղարուեստական կրթութեան բաժանմունքի երաժշտական կրթութեան բաժնի առաջին կուրսեցիներ Ալէօնա Գրիգորեանն ու Էրիկ Ալավերդեանը:
ԱՆԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
Բանասիրական բաժանմունքի
4-րդ լսարանի ուսանողուհի
Փրոֆ․ Ռուբէն Սաֆրաստեանին Գնահատականը Զոյգ Աշխատասիրութիւններուն Մասին
(Նոյնութեամբ պահած ենք բնագրի լեզուն եւ ուղղագրութիւնը – Խմբ.)
Հարգելի պրոֆ․ Դանիելյան,
Հարգելի պարոն Հակոբյան,
Հարգելի գործընկերներ,
Այսօր մենք հնարավորություն ունենք անդրադառնալու մեր ժողովրդի հոգևոր-մշակութային պատմության մի բացառիկ կարևորություն ունեցող շերտին։ Ես ի նկատի ունեմ Օսմանյան կայսրության տարածքում գործող հայկական կրթական հաստատությունների գործունեությունը։ Դրանք այն կենրոններն էին, որոնք դժվարին պայմաններում ծառայում էին որպես հայի ինքնության պահպանման առանցքային օղակներ։
Եվ այդ հնարավորությունը իր հիմնարար աշխատությամբ ստեղծել է մեր շատ սիրելի և հարգելի վաղեմի բարեկամ, պոլսահայ փայլուն մտավորական Գևորգ Հակոբյանը։ Նա այդ թեման ուսումնասիրել է մեծագոույն բարեխղճությամբ և լուրջ գիտական խորությամբ՝ ներգրավելով բազմազան աղբյուրներ՝ Օսմանյան արխիվներից մինչև ժամանակակիցների վկայություններ։ Նրա աշխատանքը եզակի է նրանով, որ առաջին անգամ ամբողջականորեն է ներկայացնում հայ կրթօջախների պատմական դերը՝ սկսած նախնական դպրոցներից մինչև մեծ քաղաքներում գործող վարժարանները։
Պարոն Հակոբյանի աշխատությունը փաստում է, որ մինչև Հայոց ցեղասպանությունը հայ կրթական հաստատությունները գրեթե ամբողջ Օսմանյան կայսրության տարածքում՝ Կոստանդնուպոլսից մինչև Վան, ունեին հսկայական ծավալ և ազդեցություն։ Հայկական վարժարանների թիվը հաշվվում էր հարյուրներով, իսկ աշակերտների թվաքանակը՝ տասնյակ հազարներով։ Այդ կրթօջախներում դասավանդում էին ժամանակի լավագույն մանկավարժները, որոնք կրթություն էին ստացել ինչպես Պոլսում, այնպես էլ Եվրոպայում։
Պարոն Հակոբյանի մեծագույն վաստակն այն է, որ նա ոչ միայն թվարկել է այդ դպրոցները, այլև փորձել է վերականգնել նրանց գործունեության ամբողջ պատկերը՝ ընդգծելով ծրագրերը, դասավանդման մեթոդները, ուսուցիչների և տնօրենների դերակատարությունը։ Սա առաջին անգամ է, որ մենք ունենք Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջաններում հայկական դպրոցական կրթության զարգացման համապարփակ գիտական պատկեր։
Միաժամանակ, հայկական դպրոցները նաև հասարակական-քաղաքական դեր ունեին։ Դրանք դարձան հայ ազգային շարժման հիմքերից մեկը։ Դպրոցական դասարաններում ձևավորվում էին այն գաղափարները, որոնք հետագայում պիտի դառնային ազատագրական պայքարի գաղափարախոսության հիմքեր։ Ուստի կրթական օջախները ոչ միայն մշակութային, այլև քաղաքական հենարան էին։
Պարոն Հակոբյանի աշխատությունը մեզ հուշում է նաև ողբերգական ճշմարտությունը։ 1915 թվականի Մեծ Եղեռնի՝ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ այս կրթական օջախները ոչ միայն փակվեցին, այլև ավերվեցին։ Սակայն դրանց թողած ժառանգությունը պահպանվեց մեր հիշողության մեջ և դարձավ ապագա սերունդների համար ոգեշնչման աղբյուր։ Եվ այսօր, անդրադառնալով Գևորգ Հակոբյանի երկհատոր աշխատությանը, մենք պետք է գիտակցենք, որ այն և գիտական ուսումնասիրություն է, և ազգային հիշողության վերականգնում։ Այն մեզ վերադարձնում է մեր անցյալը՝ փաստերով, վկայություններով և վերլուծությամբ։
Ամփոփելով՝ շեշտեմ․ Գևորգ Հակոբյանի աշխատությունը ֆունդամենտալ արժեք ունի և պետք է սեղանի գիրք դառնա ոչ միայն պատմաբանների, այլև կրթության, մշակույթի և քաղաքականության ոլորտների մասնագետների համար։
Վերջում թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել հեղինակին իր քրտնաջան աշխատանքի համար։
Շնորհակալություն։
Զոյգ Հատորներուն Հեղինակ՝ Գէորգ Պ. Յակոբեանի Սրտի խօսքը
Հայաստանի մեծայարգ մտաւորականներ,
Գրչի եւ մշակոյթի երախտաշատ անձեր, ուսանողներ,
Այսօր զոյգ ուրախութիւններ անբացատրելի ցնծութեամբ կը լեցնեն սիրտս: Անոնցմէ առաջինը, ութը տարի վերջ անգամ մը եւս Հայրենիքի մէջ գտնուած ըլլալու երջանկութիւնն է, իսկ երկրորդը ծրագրած ու հեղինակած քառահատոր աշխատասիրութեանս Ա. եւ Բ. հատորներու Հայաստանի մէջ ծանօթացումը: Այո», իրականացաւ իմ երազանքը, եւ լոյս ընծայուեցան գիրքերս, որոնց վրայ վերջին ութը տարիներուն քրտինք հոսեցուցած էի: Եւ այսօր ահաւասիկ բախտաւորութիւնը ունիմ Հայրենիքի այս սուրբ հողին վրայ գիրքերուս ծանօթացման շնորհանդէսը վայելելու:
«Պատմութիւն Իսթանպուլահայ Ուսումնական Կեանքի եւ Կրթական Հաստատութիւններու» խորագրեալ նախորդ աշխատութիւնս իր մէջ կը բովանդակէ պատմական Կ. Պոլսոյ վարչական սահմաններուն մէջ աւելի քան երկու դարերու ընթացքին գոյութիւն ունեցած կամ ունեցող 170 Հայ վարժարաններու պատմութիւնը։
Նկատի առնելով որ Օսմանեան Կայսրութեան սահմաններուն մէջ նախքան ցեղասպանութեան թուականը գաւառի չորս ծագերուն մէջ աւելի քան հազար Հայ վարժարաններ գոյութիւն ունէին, անհրաժեշտ էր որ այդ ուղղութեամբ ալ աշխատանք տանէի ամբողջացնելու համար Թուրքիոյ այժմու սահմաններու մէջ անցեալի հայ վարժարաններու պատմութիւնը: Այս հսկայ աշխատանքը կարելի չէր հատորի մը մէջ ներկայացնել, ուստի ծրագրեցի չորս հատորներու մէջ ամբողջացնել։
«Հայոց Կրթական Հաստատութիւններու Պատմութիւն՝ Օսմանեան Գաւառներու Մէջ» նորատիպ երկհատորները, մի մասն է ծրագրուած եւ իրականացած քառահատոր աշխատութեանս։
Այս երկու հատորներու ընդգրկած աշխարհագրութեան մէջ, ըստ Օսմանեան եւ Հայոց Պատրիարքարանի տուեալներու, 1915 թուականի դրութեամբ, 316 բնակավայրերու մէջ կ՚ապրէին 512 հազար Հայեր։ Այս շրջաններուն մէջ կը գործէին 416 Լուսաւորչական, Կաթոլիկ, եւ Բողոքական յարանուանութեան պատկանող հայկական աղօթավայրեր, 547 մանկապարտէզէն, սկսեալ տարրական, միջնակարգ, բարձրագոյն, ցերեկեայ եւ գիշերօթիկ, անձնական, երկսեռ հայկական վարժարաններ։ Այս ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ կ՚ուսանէին 48.564 երկսեռ աշակերտներ, եւ կը գործէին 1.237 ուսուցիչ եւ ուսուցչուհիներ։
Այս զոյգ հատորներու աշխատութեան ընթացքին օգտագործած եմ հարյուրաւոր հայերէն, թրքերէն եւ օտարալեզու գիրքեր, ամսագրեր, թերթեր, տարեգիրքեր, Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքարանի տպագիր տեղեկագիրները, կրօնական եւ քաղաքական ժողովի ատենագրութիւններու արձանագրութիւնները, Օսմանեան կրթութեան տարեգիրքերը, Օսմանեան շրջանի մարդահամարի տուեալները։ Ի մասնաւորի օգտագործած եմ Օսմանեան արխիւային փաստաթուղթերը։
Սիրելի ներկաներ,
Այսօր սրտաբացօրէն պէտք է խոստովանիմ, որ ես, մեր այս հարազատ հողերուն վրայ, մտաւորական կեանքի նուիրեալ ազգակիցներուս հետ կեանքիս ամէնէն երջանիկ, ամէնէն նպատակասլաց, ամէնէն կենսուրախ պահերը կ՝ապրիմ։ Շատ զգածուած եւ յուզուած եմ։ Չափազանց բախտաւոր կը զգամ ինքզինքս, որ ինծի վիճակեցաւ վայելել այս պատուական հրաշալի վայրկեանները, որոնք կեանքի մը համազօր արժէք ունին։
Ես իմ համեստ կարողութիւններու ներած չափով կատարեցի աշխատանք մը, դոյզն ինչ վճարելու համար իմ ազգային նուիրական պարտականութիւնը։ Բախտաւոր կը նկատեմ ինքզինքս, որ երկար տարիներու յարատեւ աշխատանքս ապարդիւն չմնաց։
Շնորհիւ Պոլսոյ «Փարոս» ամսաթերթի խմբագրապետ Մայտա Սարիսի, լոյս աշխարհ եկաւ։ Այնուհետեւ երեք շնորհանդէսներով տարածում գտաւ Պոլսոյ համայնքային կեանքէ ներս։ Ուրեմն, առաջին հերթին, այստեղ իր բացակայութեան, շնորհակալութիւն կը յայտնեմ Տիկ. Մայտային որ աշխատանքիս ծնունդը ապահովեց։
Այսօր մեծագոյն շնորհակալութիւն կը պարտիմ «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնի տնօրէն, սիրելի բարեկամ՝ Փրօֆ. Սուրէն Դանիէլեանին, որ հայրենիքի այս սուրբ հողերուն վրայ կազմակերպեց շնորհանդէս մը եւ դրուատական նախադասութիւններով պանծացուց աշխատանքս։ Երախտապարտ եմ իրեն։
Խորին շնորհակալութիւն Փրօֆ․ Ռուբէն Սաֆրաստեանին, որ մասնագիտական բարձր մեկնաբանութեամբ գնահատանք յայտնեց աշխատանքիս հանդէպ, ուրախացնելով զիս։
Անհուն շնորհակալութիւն կը պարտիմ Պատմական Գիտութիւններու թեկնածու՝ Տիկ. Վերա Սահակեանին՝ գրքի ցանկերը պատրաստելու համար։
Ջերմագին շնորհակամութիւն կը յայտնեմ բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու՝ դոցենտ Քնարիկ Աբրահամեանին, որ զրուցավար հանդիսացաւ, կարեւոր կապ ապահովելով բանախօսներու հետ։
Շնորհակալ եմ Մանկավարժական համալսարանի ուսանողներուն՝ աշխատանքիս ծանօթանալու եւ իրենց կատարած ուսումնասիրութեան համար։
Վերջապէս, յարգելի ներկաներ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ ձեզի, որ ջերմացուցիք մթնոլորտը, ուրախացնելով զիս։
Այսուհետեւ, խրախուսուած սրտով եւ մեծ խանդավարութեամբ պիտի շարունակեմ աշխատանքս կեդրոնացնել յաջորդ երկու հատորներու վրայ ամբողջացնելու ու աւարտին հասցնելու համար իմ ծրագիրս։
Շնորհակալութիւն բոլորիդ։
