ՆՈՐԱՅՐ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
«Զարթօնք»ի Արցախի Աշխատակից
Կեանքի Ճանապարհը Դարձած է Զարգացման ու Միասնականութեան Ճանապարհ
Շուշիի ազատագրումէն ետք Արցախի ինքնապաշտպանական ջոկատները եւ անոնց օգնութեան շտապած կամաւորական ջոկատները շարունակեցին սրընթաց գրոհը: Նպատակը այս անգամ Մայր Հայաստանի հետ ցամաքային կապի վերականգնումն էր, որ խաթարուած էր մօտ 70 տարի առաջ` 1921-23 թուականներէն, երբ Արցախի բնական ու պատմական տարածքը մասնատուեցաւ եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը ձեւաւորուեցաւ պատմական Արցախի փոքրիկ հատուածի մը վրայ: Հեռակայ նպատակը ներգաւառի վերածուած երկրամասի ամբողջական հայաթափման հասնիլն էր: Իսկ անկախութեան ուղին բռնած Արցախի Հնրապետութեան համար ներգրաւի կարգավիճակը մահացու վտանգ էր: Ուստի պատահական չէ, որ Շուշին ազատագրելէն անմիջապես ետք խնդիր դրուեցաւ վերացնել Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի միջեւ խրուած սեպը, ինչը յաջողութեամբ իրականացուեցաւ:
1992 թուականի Մայիս 18-ին Ստեփանակերտէն եւ Գորիսէն դուրս եկած հայկական ջոկատները հանդիպեցան ազատագրուած Լաչինի մէջ, որ պէտք է աւելի ուշ Բերձոր անուանուէր եւ դառնար նորանկախ Արցախի Հանրապետութեան ամենամեծ` Քաշաթաղի շրջանի վարչական կեդրոնը: Ազատագրման 27-րդ տարեդարձի առթիւ Մայիս 18-ին կազմակերպուած տօնախմբութիւններու հիմնական մասը այս տարի եւս կայացած է Բերձորի մէջ:
Տօնական միջոցառումներէն առաջ յարգանքի եւ յիշատակի պարտադիր արարողութիւնն է: Հանդիպման հասցէն անփոփոխ է` Բերձորի յուշահամալիրը: Այստեղ անուն առ անուն յիշատակուած են անոնք, որոնք կեանքով վճարած են Քաշաթաղի շրջանի ազատագրման գինը: Յուշահամալիր բերող աստիճանները կը զարդարեն ազատագրուած քաղաքի մէջ ծնած ու մեծցող երեխաները: Քաշաթաղի շրջանի վարչակազմի ղեկավար Ստեփան Սարգսեանը, որ ԱՄՆ-էն ընտանիքով ազատագրուած հայրենիք տեղափոխուած է, համոզուած է` զոհուած տղաներու գործը արժեւորելու ամենաճիշտ ճանապարհը անոնց արեամբ ազատագրուած երկրի շէնացումը պէտք է ըլլայ:
Գորիս-Ստեփանակերտը դարձաւ Կեանքի ճանապարհ: Արդէն յաջորդ օրը, 1992-ի Մայիս 19-20-ին սկսան Արցախ հասնիլ բեռնատարները` աղէտէն փրկելով օրհասական վիճակի մէջ յայտնուած արցախահայութիւնը: Կեանքի ճանապարհը, սակայն, չդարձաւ փախուստի ճանապարհ: Ազատագրումէն ետք ազատամարտիկները դեռ երկար ժամանակ ստիպուած էին պաշտպանել Կեանքի ճանապարհը եւ նոր զոհերու գնով ետ մղել՝ զայն ետ գրաւելու փորձեր ընող հակառակորդի գրոհները: Այդ օրերը լաւ կը յիշէ ազատամարտիկ Ներսէս Եղեանը, որ ազատագրումէն 27 տարի անց ալ կը պահպանէ Քաշաթաղի նկատմամբ հարազատութեան զգացումը եւ եկած է տօնական օրը քաշաթաղցիներու հետ անցնելու համար:
Բերձորի ազատագրման 27-րդ տարեդարձի առիթով Արցախի ազատամարտիկներու միութիւնը խումբ մը քաշաթաղցիներ պարգեւատրած է պատուոգրերով եւ արժէքաւոր նուէրներով: Պարգեւները յանձնած է միութեան վարչութեան անդամ, նախկին վարչապետ Արայիկ Յարութիւնեանը: Օրուան առիթով նուէրներ նախատեսած էր նաեւ Բերձորի քաղաքապետարանն ու «Սատար» հասարակական կազմակերպութիւնը: Քաղաքապետ Անահիտ Չարչեանի խօսքով՝ համայնքը տարուէ տարի կը ծաղկի: «Բերձորը ծաղկուն քաղաք դարձած է` Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհը դեռ կը շարունակուի իւրօրինակ կամուրջ ընկալուիլ: Անցնող իւրաքանչիւր տարին քաղաքի մէջ նորակառոյց շինութիւններ կ’աւելցնեն, նոր ենթակառուցուածքներ, աւելի բարեկարգ տեսք»,- կը թուարկէ տիկին Չարչեան:
Շրջանի մասին ամենայ մանրամասնութեամբ տեղեկանալու համար այսօր բաւական է այցելել Բերձորի պատմաերկրագիտական թանգարան: Փառքի սրահի մէջ ցուցադրուած են Լաչինի ազատագրման, ապրիլեան պատերազմի մասին պատմող եւ պատմական յուշարձաններու լուսանկարներ: Հեղինակը Զոհրապ Ըռքոյեանն է: 1992-ին մասնակցած է Լաչինի ազատագրման, դարձած է անոր առաջին վերաբնակիչներէն մէկը ու այսօր ալ Քաշաթաղի շրջանի պաշտօնաթերթի խմբագիրն է:
Տօնական օրը Բերձորի մէջ շարունակուած է մինչեւ ուշ գիշեր: Աւարտին տօնական համերգն էր` հայաստանեան ու արցախեան մենակատարներու եւ խումբերու կատարումներով: Իսկ շքեղ հրավառութիւնը ազդարարեց օրուայ տօնական միջոցառումներու աւարտն ու Քաշաթաղի շրջանի բարգաւաճման ուղղուած աշխատանքային նոր տարուայ մեկնարկը: Արդիւնքները պիտի ամփոփեն ուղիղ մեկ տարի ետք:
Պատերազմի եւ Խաղաղութեան Սահմանագիծի Հրադադարի Մասին Համաձայնագիրը 25 Տարի Անց
Արցախի արտաքին գործերու նախարարութիւնը անհերքելի փաստերով կը հակադարձէ Ատրպէյճանի ժխտողականութեան: Պաշտօնական Պաքուն կը շարունակէ յամառօրէն հրաժարիլ բանակցութիւններու լիարժէք՝ եռակողմ ձեւաչափը վերականգնելու Երեւանի առաջարկներէն: Ստեփանակերտէն ալ կը յիշեցնեն՝ ժամանակին Պաքուն ոչ միայն եռակողմ, այլեւ երկկողմ՝ ուղղակի Արցախի հետ բանակցութիւններէն չէր խուսափեր: Արցախի արտաքին գործոց նախարարութեան տարածած մեկնաբանութեան կցուած են այդ մէկը հաստատող փաստաթուղթերու շարքը: 1993 թուականով թուագրուած փաստաթուղթին տակ, օրինակ ստորագրած են երկու հոգի՝ Արցախի եւ Ատրպէյճանի պաշտպանութեան նախարարները՝ պայմանաւորուելով կարճաժամկէտ հրադադարի մասին: Մէկ այլ փաստաթուղթի տակ Ատրպէյճանի նախագահի պաշտօնակատար Հէյտար Ալիեւի ստորագրութիւնն է, որով Ատրպէյճանի ներկայացուցիչը բառացիօրէն կը լիազօրէ, բանակցելու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան ղեկավարութեան հետ՝ հանդիպում կազմակերպելու համար: Եւ նման փաստաթուղթերը քիչ չեն: «Շատ կարեւոր է, որ այդ փաստաթուղթերու տակ կայ արցախեան կողմի ստորագրութիւնը, ինչը մէկ անգամ եւս կը հաստատէ , որ Արցախը այս հակամարտութեան լիարժէք կողմն է»,- կը յիշեցնէ Արցախի արտաքին գործոց նախարար Մասիս Մայիլեանը:
Նոյն այդ տրամաբանութեամբ ալ 1994-ի Մայիսին ստորագրուած են հրադադարի հաստատման մասին փաստաթուղթերը՝ Երեւանի, Ստեփանակերտի եւ Պաքուի ներկայացուցիչներու կողմէն: Մասիս Մայիլեանը յիշեցուցած է, որ 1994-էն ետք ընդունուած շարք մը փաստաթղթերու մէջ ալ եռակողմ ձեւաչափը պահպանուած է: «Կարեւոր է նշել արդէն 1995-ի Փետրուար 6-ին ուժի մէջ մտած հրադադարի ռեժիմի ամրապնդման մասին համաձայնագիրը: Անիկա եւս եռակողմ էր եւ կը պարունակէր մեխանիզմներ՝ վերահսկելու զինադադարի ռեժիմը»,- կը նշէ Մ. Մայիլեան:
Երկու տասնամեակ ժխտողականութենէն ետք Պաքուն չի կրնար սեփական հանրութեան բացատրել, թէ ինչպէս կրկին կը վերադառնայ Ստեփանակերտի հետ երկխօսութեան: Արցախի արտաքին գործոց նախարարը կը խոստանայ՝ պարբերաբար պիտի հրապարակեն եռակողմ եւ երկկողմ փաստաթուղթերը՝ անով նաեւ Պաքուին օգնելով երթալ անխուսափելի քայլին՝ Արցախի հետ երկխօսութեան. «Պիտի ընենք: Եթէ առանձին ժողովածուի տեսքով չ’ըլլայ, բայց ժամանակ առ ժամանակ պիտի յիշեցնենք մեր հարեւաններուն, եւ ինչու ոչ, միջնորդներուն: Ի վերջոյ, միջնորդներն ու հակամարտութեան կարգաւորման առընչուող գործիչները տարիներու հետ կը փոխուին եւ անհրաժեշտ է պարբերաբար բոլորին ալ յիշեցնել բանակցային գործընթացի արմատներու մասին: Անիկա պատմական շրջապտոյտ չէ: Խօսքը գործող ձեւաչափի մասին է, որ այսօր ալ արդիական է եւ որ Ատրպէյճանը յամառօրէն կը փորձէ մոռացութեան մատնել: Սակայն ակներեւ է, որ առանց բանակցութիւններու լիարժէք ձեւաչափը վերականգնելու՝ անհնար կ’ըլլայ կարգաւորման գործընթացի մէջ էական յաջողութիւններու հասնիլ»:
Ատրպէյճանա-ղարաբաղեան հակամարտութեան գօտիի մէջ հրադադարի ռեժիմը հաստատուած է 25 տարի առաջ: 25 տարի առաջ ստորագրուած եռակողմ փաստաթուղթերը առայժմ կը մնան հակամարտութեան կարգաւորման գործընթացի միակ ձեռքբերումը:
Դուշման Վարդանի Երազանքներն Իրականություն Են Դառնում. Շուշիում Իր Անկյունն Ունի, Շուշի Ստեփանակերտ Ճանապարհին Էլ Ավելանում Են Յասամանի Տնկիները
1992 թվականի մայիսից մնացած պատմական կադրերում Վարդան Ստեփանյանն է՝ Լաչինի բարձունքին: Շուշին ազատագրելուց հետո Դուշմանը մեծ դեր կատարեց հատկապես առաջին օրերին այն հակառակորդի հակահարձակումներից պաշտպանելու ուղղությամբ: Քիչ անց՝ հայկական ուժերը հակահարձակման անցան եւ Շուշիից վտարված թշնամուն հալածեցին մինչեւ Լաչին: Անգամ այդ արյունոտ ու դժվար օրերին՝ զենքը ձեռքից բաց չթողնող Դուշման Վարդանը երազանք ուներ: Ավելի ճիշտ՝ երկու երազանք. Ստեփանակերտից Շուշի ճանապարհը յասամանների ծառուղու վերածել եւ Շուշիում մի փոքրիկ բնակարան ունենալ: Երիտասարդերն ապրիլին Ստեփանակերտ-Շուշի մայրուղու երկայնքով ծառատունկ էին կազմակերպել: Հաղթանակների ամիսը Շուշիի համար հիշարժան դարձավ եւս մեկ նախաձեռնությամբ: Բերդաքաղաքում բացվեց Դուշման Վարդանի տոն-թանգարանը: «27 տարվա երազանքը համայն հայության միջոցներով ապրիլին իրականություն դարձավ: Դրան հաջորդեց տուն-թանգարանի բացումը Շուշի քաղաքում, որի ազատագրման ակտիվ մասնակիցներից մեկը հենց Վարդանն էր»,- տուն-թանգարանի բացման օրը կարեւորել է Վարդան Ստեփանյանի մարտական ընկերներից Արշավիր Ղարամյանը:
Դուշմանի մայրը՝ Զարիկ մայրիկը, հիշում է. որդին տանն ասել էր, որ կազատագրի Շուշին ու ոչ թե ուղղաթիռով, այլ հենց ազատագրված տարածքով Ստեփանակերտից Երեւան կվերադառնա, բայց՝ ժամանակավոր: Դեռ այն ժամանակ էր որոշել, որ պատերազմից հետո մոր հետ Շուշիում է ապրելու: Որդին չկա, բայց մայրը, խոստմանը հավատարիմ, Շուշիում է: «Ես չեմ լալիս, քանի որ ես Վարդանի մայրն եմ: Ես սերունդ եմ դաստիարակում եւ դաստիարակելու եմ մինչեւ վերջ: Շնորհակալություն եմ հայտնում, որ ապրում եմ հաղթանակի, վաղվա օրվա համար»,- Վարդան Ստեփանյանի մոր՝ Զարուհի Ստեփանյանի խոսքը նոր սերնդին էր ուղղված:
Գուսան Հայկազունի «Պատերազմ ենք գնում» երգը Դուշման Վարդանի մասին է: Վարդան Ստեփանյանի քույրը կարեւորում է՝ Դուշմանի ոչ միայն կյանքը, այլեւ երազանքները հայրենիքի համար էին: «Արցախում Վարդանի ներկայությունն ամենուր եմ զգում: Վարդանի երազանքն այսօր բոլորիս է պետք: Վարդանն ապրեցնող կերպար է: Այսօր ուսուցիչ եմ աշխատում եւ ամեն երեխայի աչքերում Վարդանին եմ տեսնում: Եղբայրս է պատգամել՝ եթե որոշել ես ուսուցիչ դառնալ՝ ուրիշի երեխա չկա»,- եղբոր դասերն է հիշում եւ հիշեցնում Դուշման Վարդանի քույրը՝ Արմենուհի Ստեփանյանը:
Վարդան Ստեփանյանը զոհվել է 1992 թվականի հուլիսի 2-ին՝ Միրուշենում: Շուշիի Մանուկյան 1 հասցեում կգործի Դուշման Վարդանի տուն-թանգարանը: Բերդաքաղաքում նաեւ հերոսի անունը կրող փողոց կա:
