«Հայկական Հարցը Միջազգային Խորհրդաժողովներում Եւ Պայմանագրերում» Հեղինակ՝ Էտկար Նաւոյեան

*ԱՒԵՏԻՍ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ*
«Զարթօնք»ի Երէց Աշխատակից

Ելլելով կարծիքի ազատութեան մեր սկզբունքէն, տեղ կու տանք մեր երէց աշխատակիցի սոյն գրախօսութեան, որոշ վերապահութիւններով։

«Խմբ.»

Այս հատորին հեղինակը ընդամէնը 30 տարեկան երիտասարդ մըն է: Սակայն երբ կը կարդաք իր այս աշխատասիրութիւնը, կ’ունենաք այն տպաւորութիւնը, թէ դէմ յանդիման կը գտնուիք վաստակաւոր պատմաբանի մը հետ, մինչդեռ ասիկա իր առաջին ծաւալուն գործն է, նախապէս հեղինակը ըլլալով ընդամէնը վեց գիտական յօդուածներու: Էտկար Նաւոյեանը հակառակ որ անկախութեան տարիներուն պատմաբանական ասպարէզ ոտք կոխած է, սակայն ան ընդհանրապէս առողջ դատողութեան տէր պատմաբան մըն է, որ տուրք չէ տուած իր ժամանակներու պայմաններուն:

Ճիշդ բնորոշումը տալով Հայկական Հարցին էութեան, Էտկար Նաւոյեան արդէն իսկ իր աշխատասիրութեան առաջին էջերէն, իր ընթերցողին կը ներկայանայ որպէս իրատես պատմաբան մը, երբ ան կը գրէ. «Հայկական Հարցը օտարների տիրապետութիւնից Հայաստանի ազատագրման, Հայկական լեռնաշխարհում ինքնուրոյն հայկական պետականութեան վերականգման, հայ ժողովրդի համախմբման եւ այդ նպատակին հասնելու համար մղած հայ ազգային-ազատագրական պայքարի հիմնահարցերի ամբողջութիւնն է»:

Այնուհետեւ պարզաբանելով Սան-Ստեֆանոյի ռուս-թուրք դաշնագիրին 16-րդ յօդուածը եւ Պերլինի դաշնագիրին 61-րդ յօդուածին միջեւ եղած տարբերութիւնները, Էտկար Նաւոյեան կը գրէ. «Եթէ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ յօդուածի համաձայն՝ ռուսական զօրքի ներկայութիւնը Արեւմտեան Հայաստանում կարող էր հանդիսանալ բարենորոգումների իրագործման իրական երաշխիք, ապա Պերլինում պարտադրուած պայմանագրի 61-րդ Յօդուածից չէր երեւում, թէ ինչպէս են Եւրոպայի տէրութիւնները հսկողութիւն իրականացնելու՝ Բարձր Դրան կողմից ձեռնարկուած միջոցառումների հանդէպ: Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրում յիշատակւում էր Հայաստան անուանումը, իսկ Պերլինի դաշնագրում խօսւում էր միայն հայաբնակ մարզերի մասին»։

Սան-Ստեֆանոյի դաշնագիրի անտեսման եւ Պերլինի դաշնագիրի 61-րդ  յօդուածին անորոշ ընկալումին պատասխանատուութիւնը արդարացիօրէն բարդելով Անգլիոյ վրայ, Էտկար Նաւոյեան կը գրէ. «Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականութիւնն ընդհանրապէս խուսափում էր Հայաստան աշխարհագրական անուանման օգտագործումից՝ ապագայում նոյնիսկ ինքնավար շրջանի ստեղծումը բացառելու նպատակով»:

Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը  ընթացքի մէջ էր տակաւին, երբ 1917 Հոկտեմբերին Ռուսաստանի մէջ կը պայթէր Պոլշեւիկեան Յեղափոխութիւնը եւ երկիրին մէջ կը հաստատուէին Խորհրդային կարգերը: Խորհրդային Ռուսաստանի առաջին քայլը եղաւ դուրս գալ պատերազմէն եւ Գերմանիոյ սպառնալիքին տակ, կը կնքուէր Պրեստ Լիթովսկի՝ Ռուսաստանի համար բոլորովին աննպաստ դաշնագիրը, որուն 4-րդ յօդուածը կը վերաբերէր Հայկական Մարզին, որուն ճակատագիրը պիտի որոշուէր համաձայն տեղւոյն բնակչութեան կամքին, որ պիտի արտայայտուէր հանրաքուէի միջոցաւ: «Սակայն Թուրքիան չհամակերպուելով նման պայմանների հետ, առանց Խորհրդային իշխանութիւնների հետ համաձայնութեան ներխուժեց Կարսի, Արտահանի եւ Պաթումի նահանգներ ու դաժան դատաստան տեսաւ տեղի բնակչութեան հետ»:

Այստեղ կարեւոր  է Էտկար Նաւոյեանի այն հաստատումը, թէ «առանց Խորհրդային իշխանութիւնների հետ համաձայնութեան, Թուրքիան ներխուժեց» Հայաստան, ինչ որ բոլորովին կը ջրէ այն պնդումը կարգ մը «պատմաբաններու», թէ Թուրքիան Հայաստան ներխուժեց Խորհրդային Ռուսաստանի համաձայնութեամբ՝ պնդում մը, որ կը հետապնդէ պարզապէս վարկաբեկել Խորհրդային իշխանութիւնը:

Պրեստ-Լիթովսկի դաշնագիրին 4-րդ յօդուածին իր մեկնաբանութեան մէջ, Էտկար Նաւոյեան թոյլ կու տայ հակասութիւններ եւ անտեղի անհեթեթութիւններ: Այսպէս՝ «Չնայած ռուս-թուրքական  «լրացուցիչ» պայմանագրին, Խորհրդային կառավարութիւնը  պնդեց, որ հայ  յեղափոխական կազմակերպութիւնները իրաւունք ունենան ազատօրէն կազմակերպել հայկական կամաւորական ջոկատներ, իսկ տեղում Խորհրդային մարմիններին հրահանգ տուեց  չարգելել այդ ջոկատներին Հայաստան շարժուելիս, քանի որ նրանց նպատակն էր պաշտպանել  իրենց  հայրենիքը թուրք-գերմանական բռնութիւնից»:

Եւ մեկնաբանելով Խորհրդային կառավարութեան այս որոշումը, ան կը գրէ. «Առաջին հայեացքից կարող է թուալ, որ Խորհրդային կառավարութիւնն այս ձեւով փորձում էր ապահովել հայերի շահերն ու անվտանգութիւնը, սակայն իրականում ռազմաճակատի քայքայուածութեան  եւ ռուսական զօրքերի զանգուածային դասալքութեան պայմաններում, նա ցանկանում էր իր դիրքերն ու ազդեցութիւնը, որքան որ դա հնարաւոր էր, պահպանել հայկական ինքնապաշտպանական եւ կամաւորական ջոկատների միջոցով  եւ առիթը բաց չթողնել  միջամտելու տարածաշրջանի գործերին, իսկ դա հայութեան համար կարող էր առաջացնել նոր փորձութիւններ ու վտանգներ»:

Արդ մի՞թէ  հնարաւոր էր, որ  հայկական ջոկատներուն միջոցաւ Խորհրդային կառավարութիւնը  կարողանար իր ազդեցութիւնը պարտադրել  տարածաշրջանին վրայ, կամ միջամուխ ըլլալ անոր ներքին գործերուն, երբ կը հրահանգէր արգելք չըլլալ կամաւորական ջոկատներուն անցնելու Հայաստան, քանի որ անոնք հայութիւնը պիտի պաշտպանէին թուրք-գերման բռնութիւններուն դէմ…։ Քիչ մը շատ է անհեթեթ նման մօտեցումը պատմաբանի մը համար: Ասիկա կրնայ ըլլալ միայն Էտկար Նաւոյեանի ենթադրութիւնը, որուն մէջ ոչ մէկ փաստացի իրողութիւն կայ: Պատմութիւնը կը գրուի փաստերու հիման վրայ, եւ ոչ թէ ենթադրութիւններով:

Իր թիւր մեկնաբանութիւնները շարունակելով, Էտկար Նաւոյեան կը գրէ տակաւին. «Պայմանագրի 4-րդ կէտով «նոր կարգի» հաստատման անորոշութիւնը, որը պայմանաւորուող կողմերը կարող էին մեկնաբանել իրենց ցանկալի ձեւով… «նոր կարգ»  հաստատելու հասկացողութիւնը փաստօրէն թուրքական դիւանագիտութեան յաղթանակն էր, նրանք ձեռքերի ազատութիւն ստացան Անդրկովկասում, իսկ Խորհրդային Ռուսաստանը լուրջ քայլեր չձեռնարկեց վերոյիշեալ տարածքներում հաստատուած «նոր կարգը» պաշտպանել»:

Նախ Պայմանագրի 4-րդ կէտը չէր ան, այլ 4-րդ յօդուածը: Ապա ըստ իրեն, «Խորհրդային Ռուսաստանը լուրջ քայլեր չձեռնարկեց», մինչ վերը կը գրէր, թէ Խորհրդային Ռուսաստանը կը պնդէր հայկական կամաւորական ջոկատներ կազմակերպել «պաշտպանելու համար իրենց հայրենիքը թուրք-գերմանական բռնութիւնից», ուրեմն ան «լուրջ քայլեր» առած էր պաշտպանելու համար «նոր կարգի» տարածքները:

Այնուհետեւ պայմանագիրի 4-րդ յօդուածին մէջ «անորոշութիւն»  չկար, այդ կը հաստատէ անուանի եւ հեղինակաւոր պատմաբան Լէօն, որ զայն կը մեկնաբանէ ճշգրտօրէն, երբ կը գրէ. «Երկարօրէն քննելով Պրեստ-Լիթովսկի  այն յօդուածը, որ վերաբերում էր Պաթումին, Արտահանին  եւ Կարսին, ես եկայ այն եզրակացութեան, որ այդ յօդուածով  թուրքերը  անվերապահօրէն տէր չէին դառնում այդ շրջաններին, դեռ պահանջւում էր տեղական ազգաբնակչութեան ընդհանուր ձայնատուութիւնը  (րեֆերանտոմ), որոշելու, թէ ում է նա ուզում  հպատակուել, այս դրութիւնը ինքըստինքեան նախ որոշում էր, որ Թուրքիան չպիտի իսկոյն մտցնէ իր զօրքերը այդ շրջանների մէջ: Ամենագլխաւոր կէտն այն է, որ Թուրքիան իր ստորագրած դաշնագրով բոլորովին իրաւունք չի ստացել իսկոյն գրաւելու իր զօրքերով Կարսի, Պաթումի  եւ Արտահանի շրջանները»: (Լէօ, «Անցեալից», էջ 390):

Իսկ ինչ կը վերաբերի  «նոր կարգ»  հաստատելու այդ շրջաններուն մէջ, իրողութիւնը հետեւեալն է. «Պրեսթի պայմանագիրը կասկած չյարուցող որոշակիութեամբ որոշել է, որ այդ մարզերի բնակչութիւնը ինքն է տնօրինում իր ապագայ ճակատագիրը, հարեւան պետութիւնների, յատկապէս Թուրքիայի համաձայնութեամբ, բայց ոչ մի դէպքում՝ միայն Թուրքիայի»: («Փաստաթուղթեր  Խորհրդային Միութեան արտաքին քաղաքականութեան մասին», հատոր Ա. էջ 363):

Իսկ թէ ո՞վ  եւ ինչպէ՞ս Կարսն ու Արտահանը տրուեցան Թուրքիոյ, այդ մասին խօսքը տանք Սիմոն Վրացեանին, որ կը գրէ. «Թրքական վերջնագրին վրայ, Անդրկովկասեան Կոմիսարիատը, որուն մաս կը կազմէր նաեւ Դաշնակցութիւնը,  «համաձայնութիւն էր տալիս զիջելու Կարսի նահանգը եւ Արտուինի շրջանը՝ մերժելով զիջել Պաթումը»: (Սիմոն Վրացեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն», էջ 77):

Նոյնպէս ալ երբ Տրապիզոնի մէջ Անդրկովկասեան Կոմիսարիատը Թուրքիոյ հետ բանակցութիւններ կը վարէր, կրկին խօսքը տանք Սիմոն Վրացեանին. «Պատուիրակութեան հայ անդամներն էլ՝ Յ. Քաջազնունին ու Ալ. Խատիսեանը հեռագրեցին Սէյմի դաշնակցական ֆրակցիային, թէ  «Անհրաժեշտ ենք նկատում հրաւիրելու Հ.Յ. Դաշնակցութեան ամենալուրջ ուշադրութիւնը այն բանի վրայ, որ ստեղծուած պայմաններում Պրեստ-Լիթովսկի  դաշնագրի ընդունումը պէտք է համարել փոքրագոյն չարիք»: (Անդ, էջ 78):

Մինչ  Ալ. Խատիսեանը Տրապիզոնի մէջ կը յայտարարէր. «Մեր կառավարութիւնը կատարում է այնպիսի զիջումներ, որոնք աւելի վատ են Պրեստի դաշնագրի տրամադրութիւններից եւ անդարձ յանձնում է  այնպիսի վիճելի շրջաններ, որ մնում է միայն ընդունիլ եւ հաստատել Պրեստի դաշնագիրը»: («Հայրենիք» Ամսագիր, Հոկտեմբեր 1935, էջ  81):

Իսկ  Ստեփան Շահումեանը Պաքուի Խորհուրդի նիստի ընթացքին կը յայտարարէր. «Փոխյարաբերութիւնները պետութիւնների միջեւ որոշւում են ոչ թէ թղթի կտորներով, այլ ուժերի րէալ յարաբերակցութեամբ: Ի՞նչ էր խանգարում Անդրկովկասին չիրագործել այդ պայմանագիրը եւ պաշտպանել իրեն նրանից: Մեր դէմ էին շարժւում ոչ թէ գերմանական ուժեղ զօրքերը, այլ  յոգնած ու կազմալուծուած թուրքերը: Մենք կարծում էինք, որ Անդրկովկասը կարող է իրեն պաշտպանել եւ չտալ այն, ինչ որ զիջուած է Պրեստի պայմանագրով»: (Ստեփան Շահումեան, «Երկեր», Գ. Հատոր, էջ 273):

Այսպէս ուրեմն, այս բոլոր իրողութիւններէն կը հաստատուի, թէ Կարսն ու Արտահանը Թուրքիոյ  յանձնողը ոչ թէ թուղթի կտոր մըն էր՝ Պրեստ-Լիթովսկի դաշնագիրը, այլ՝ Անդրկովկասեան Կոմիսարիատը, որուն մաս կը կազմէր նաեւ Դաշնակցութիւնը:

Փակելով  Պրեստ-Լիթովսկի դաշնագիրին քննարկումը, անցնինք Պաթումի դաշնագիրին, որմէ ծագում առին Անդրկովկասի երեք անկախ  հանրապետութիւնները, զորս ճիշդ գնահատումով  քննարկելով, Էտկար Նաւոյեանը կը գրէ. «Անդրկովկասի երեք անկախ հանրապետութիւնների հռչակումը, որը փաստօրէն նշանակում էր երկրամասը կտրել Ռուսաստանից, տրամագծօրէն հակասում էր հայ ժողովրդի կենսական շահերին: Գերմանա-թուրքական նուաճումների համար լիակատար  հնարաւորութիւն էր ստեղծւում ազատօրէն խախտել Պրեստ-Լիթովսկի պայմանագրի՝ Անդրկովկասին վերաբերող 4-րդ յօդուածը, այն պատճառաբանութեամբ, որ վերջինս անջատուել է Խորհրդային Ռուսաստանից, եւ այդպիսով Անդրկովկասը հեշտ աւար էր դառնում  օտարերկրեայ նուաճողների համար»:

Ապա Էտկար Նաւոյեան կը քննարկէ Պաթումի դաշնագիրին յօդուածները մի առ մի, պարզելով անոնց ներկայացուցած վնասներն ու անպատեհութիւնները հայ ժողովուրդին համար: Այստեղ կ’արժէ յատկապէս վեր առնել հեղինակին թուած  բոլոր վնասներէն երկուքը միայն, մնացեալները թողելով  անտեսուած, նկատի ունենալով տեղի սղութիւնը: Այսպէս Էտկար Նաւոյեանի ճիշդ դատողութեամբ, «Պաթումի պայմանագրով ՀՀ փաստօրէն հրաժարւում էր պահանջատիրութիւնից, Ցեղասպանութեան հետեւանքով հայ ժողովրդի կրած վնասների ու կորուստների փոխհատուցումից»:

Այնուհետեւ երկրորդ կարեւոր վնասը, զոր հայ ժողովուրդը կը կրէր, «Թուրքերի պարտադրանքով, ըստ 5-րդ յօդուածի,  ՀՀ պէտք է զօրացրէր իր զինուած ուժերը, որոնք Պաթումի պայմանագրով ձեւակերպուած էին «բանդա» եզրոյրթով՝ նպատակ ունենալով  Անդրանիկի զօրամասին  եւ հայ կամաւորական ֆիտայական ջոկատներին տալ  «յանցագործ», «քրէական», «հակաօրինական» որակաւորում, նրանց յայտարարել օրէնքից դուրս եւ ՀՀ թուրքական յարձակման համար թողնել անպաշտպան: Այդ «բանդա» որակաւորումն  ունէր նաեւ թաքնուած ենթատեքս, այն է հայ ազգային-ազատագրական-ինքնապաշտպանական պայքարին տալ «անօրինական», իսկ հայ կամաւորական, հայդուկային, ֆիտայական ջոկատներին՝  «քրէական յանցագործների» տեսք»:

Ահա եւ Ալեքսանտրապոլի  տխրահռչակ  դաշնագիրը, որուն մասին Էտկար Նաւոյեան կը գրէ. «1920 թ. Դեկտեմբեր 2-ին լոյս 3-ի գիշերը (այսինքն՝ Դեկտեմբերի 3-ին) ստորագրուեց  Ալեքսանդրապոլի բազմաթիւ առումներով խայտառակ, ստորացուցիչ եւ կողոպտչական պայմանագիրը, որի տակ առանց այդ իրաւունքն ունենալու, Հայաստանի Հանրապետութեան անունից իրենց ստորագրութիւնը դրեցին Ա. Խատիսեանը, Ա. Գուլխանդանեանը եւ Ս. Ղորղանեանը»: Որովհետեւ «Հայաստանում Խորհրդային կարգեր հաստատելուց յետոյ ՀՀ կառավարութիւնն այլեւս լիազօրութիւններ չունէր որեւէ պայմանագիր ստորագրել Թուրքիայի հետ: Հայաստանի խորհրդայնացման գործընթացը սկսուել էր 1920 թ. Նոյեմբերի 29-ից եւ աւարտուել Դեկտեմբերի 2-ին Երեւանի պայմանագրով: Ա. Խատիսեանը չունենալով Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան լիազօրութիւնները եւ խախտելով միջազգային իրաւունքի նորմերը՝ ստորագրեց Ալեքսանտրապոլի պայմանագիրը»: Ամէն ինչ ըսուած է եւ այլեւս որեւէ մեկնաբանութեան  կարիքը չկայ…։

1921 Մարտին Մոսկուայի մէջ կը բացուէր ռուս-թուրք խորհրդաժողովը, կարգաւորելու համար երկուստեք յարաբերութիւնները: Խորհրդաժողովի օրակարգին վրայ Խորհրդային Ռուսաստանը պահած էր հայ-թուրք սահմաններուն հարցը, զոր պաշտպանելու համար Խորհրդային Հայաստանէն երեք հոգինոց պատուիրակութիւն մը, յանձինս Ալեքսանդր Բէկզադեանի, Արտաշէս Կարինեանի, Սահակ Տէր Գաբրիէլեանի, Մոսկուա կը մեկնի: Սակայն մինչ այդ Հայաստանի մէջ Դաշնակցութիւնը ձախաւեր արկածախնդրութեան մը կը դիմէ՝ ղեկավարութեամբ Սիմոն Վրացեանի եւ գրաւելով իշխանութիւնը, իր առաջին քայլը կ’ըլլայ Մոսկուա  հեռագրել, թէ «Ա) Մոսկուայի կոնֆերանսը իրաւասու չէ քննութեան առնելու Հայաստանի խնդիրը:

«Բ)  Հայաստանի Յեղափոխական Կոմիտէի ներկայացուցիչ եւ Խ. Հայաստանի Արտաքին Գործերի Ժողովրդական Կոմիսարն իրաւունք չունի մասնակցելու կոնֆերանսին, քանի որ արդէն տապալուած է Խորհուրդների Իշխանութիւնը»:

Զարմանալի է, որ Էտկար Նաւոյեան նկատի չէ առած Հայկական Հարցին հետ այսքան սերտօրէն առընչուած այս փաստաթուղթը, որ ձախողութեան կը մատնէր Հայկական Հարցին գէթ մասնակի լուծումը: Էտկար Նաւոյեան միայն եօթը տողով տուած է այս դաւաճանութիւնը: Ամէն պարագայի տակ, Էտկար Նաւոյեանը շնորհաւորելի է, որ այսքանն ալ գրած է, որովհետեւ անկախութենէն ի վեր Հայաստանի մէջ սունկի նման բուսած են «պատմաբաններ», որոնք բոլորովին  կ’անտեսեն այս այնքան հիմնական պարագան: Այս հարցին լուսաբանութիւնը  շատ կարեւոր է ըմբռնելու համար, թէ ինչու Մոսկուայի ռուս-թուրք համաձայնագիրը ստորագրուեցաւ ՝ անտեսելով  հայ ժողովուրդին արդարացի իրաւունքները: Ուրեմն Էտկար Նաւոյեան գրած է այս առնչութեամբ. «1921թ. Փետրուարի կէսին Հայաստանում սկսուեց հակախորհրդային ապստամբութիւն:  Ս. Վրացեանի գլխաւորած «Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն» յայտարարեց իշխանութիւնը իր ձեռքը վերցնելու եւ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը ճանաչելու մասին: Անկասկած Փետրուարեան խռովութիւնն իր բացասական կնիքը թողեց Մոսկուայի եւ Լոնտոնի բանակցութիւնների վրայ, երբ շօշափւում էր Հայկական Հարցը»։

Էտկար Նաւոյեան թիւրիմացութեան եւ հակասութեան մէջ կ’իյնայ, երբ կը գրէ. «Չպէտք է մոռանալ, որ Ալեքսադրապոլի պայմանագիրը քեմալա-պոլշեւիկեան խարդաւանքների եւ Հայաստանի վրայ իրականացուած երկկողմ ճնշումների հետեւանք էր»: Երբ ինքն իսկ կը հաստատէ, թէ «Այնուամենայնիւ, պէտք է հաշուի առնել, որ Մոսկուայի պայմանագրով չեղեալ յայտարարուեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը եւ այն, որ առանց Խորհրդային Ռուսաստանի աջակցութեան Խորհրդային Հայաստանը չի կարող դիմադրել Թուրքիայի նուաճողական քաղաքականոււթեանը»:

1921 Փետրուարին Լոնտոնի մէջ կը բացուէր Խորհրդաժողով մը, որուն հայերուն կողմէ կը ներկայանային Ազգային Պատուիրակութեան Նախագահ Պօղոս Նուպար Փաշան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան Պատուիրակութեան Նախագահ Աւետիս Ահարոնեանը, որ «ներկայացնելով Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Քեմալական Թուրքիայի միջեւ կնքուած Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, ընդգծել  է, որ այն պարտադրուել է ուժով  եւ կտրականապէս մերժւում է հայերի կողմից»:

Եւ մինչ Աւետիս Ահարոնեան այսպէս կը յայտարարէր Լոնտոնի Խորհրդաժողովին, անդիէն այսպէս ասած «Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէի» նախագահ Սիմոն Վրացեանը կը հեռագրէր «Ազգային Մեծ Ժողովի Արտաքին Գործերի Կոմիսար»ին. «Իմ կառավարութիւնը Տաճկաստանի եւ Հայաստանի միջազգային նորմալ եւ բարեկամական յարաբերութիւններ սկսելու բազա է համարում այն պայմանները, որոնք ձեւակերպուած են անցեալ տարուան Դեկտեմբերի 2-ին Ալեքսանդրապոլ կնքուած- հայ-տաճկական դաշնագրի մէջ եւ յետագային ստեղծուած  իրաւական պայմանները»:

Չեմ հասկնար, թէ ինչո՞ւ Էտկար Նաւոյեան անտեսած է այսքան կարեւոր այս փաստաթուղթերը, որոնք սերտօրէն առնչուած են Հայկական Հարցին հետ:

Ամփոփելով  միջազգային այդ Խորհրդաժողովներուն մէջ կնքուած պայմանագիրներուն նշանակութիւնը, Էտկար Նաւոյեան կը գրէ. «Եւրոպական տէրութիւնները կարողացան վերոյիշեալ  («հայանպաստ») յօդուածները «պարտադրել» Թուրքիային միայն այն ժամանակ, երբ հայերն Արեւմտեան Հայաստանում արդէն ենթարկուել էին բնաջնջման: Իսկ այդ պայմանները Թուրքիայի համար ընդունելի դարձան միայն այն ժամանակ, երբ Ցեղասպանութեան ենթարկուած հայերը այլեւս վտանգաւոր չէին թուրքական պետութեան համար»:

Եւ որպէս եզրակացութիւն իր այս աշխատասիրութեան, Էտկար Նաւոյեան կը պատգամէ, եւ շատ ալ իրաւացիօրէն, սակայն բոլորովին անիրագործելի, այնքան ատեն որ ներկայ անկախ Հայաստանի Կառավարութիւնը իր վրայ չի վերցներ Հայկական Հարցը հետապնդելու պարտականութիւնն ու պարտաւորութիւնը՝ անոր տալու համար իր արդար լուծումը: Ահաւասիկ Էտկար Նաւոյեանի եզրակացութիւնը. «Այս իրավիճակում որքան հնարաւոր է յոյսը պէտք է  դնել սեփական պետութեան և հայկական Սփիւռքի վրայ: Հայաստանը գտնւում է այնպիսի աշխարհագրական միջավայրում, որ ե՛ւ արտաքին ե՛ւ ներքին քաղաքականութեան մէջ, նա սխալուելու կամ նոյնիսկ թոյլ վրիպում կատարելու իրաւունք չունի»: