» Հայաստանի Հանրապետութեան Մարտահրաւէրները» Հատորէն

Լոս անճելըս- 2014

Հեղինակ՛ ԱՐԱ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ

Պատմական Հայաստանի Նախիջեւան մարզէն ներս, հայկական լեռնաշխարհի նախահայրերը եւ կամ հայացեղերը (կարգ մը աղբիւր­­ներու համաձայն)՝ բնաաակութիւն հաս­տա­տած են Քրիստոսէ մի քանի հազար տարիներ առաջ: Պատմաաշխարհագիտական յուշար­ձան­ներ, ամ­րոցներ եւ կոթողներ, ինչպէս նաեu քաղա­քա­տեղիներ ու գաւառներ կը վկայեն այս մասին: Ըստ աւանդութեան եւ որոշ արձա­նագրութեանց, որ գրի առած է եբրայեցի մեծ պատմիչ Յով­սէփէոս Փլաւիուսը, Նոյ նահա­պետը իր գեր­դաստանով իջեuանած է ու հիմ­նած քաղաքա­տեղի, կոչելով զայն՝ Առաջին Իջեւան կամ Նախիջեւան: Ուրեմն, Փլաւիուսի համաձայն, բնակավայրի առաջին արձանա­գրութիւնները կ՛երթան մինչեu համատարած ջրհեղեղին ան­միջապէս յաջորդող պատմա­շր­ջանը:

       Նախնադարեան մարդու հետքեր պահպանուած են Նախիջեuանի հիւսիսային շրջանի քարայրներուն մէջ, որոնք ժայռակուր բնա­կատեղի եղած են տոհմատիրական իրենց կա­ռոյցներուն: Իսկ աղահանքով հարուստ շր- ջան­ներուն մէջ յայտնաբերուած են նէոլիթեան դարաշրջանի աշխատանքային իրեր, որոնք կը վկայեն քարի մշակման արուեստի սկզբնա­ւո­րումը:

       Նախնադարեան մարդու հետքեր պահպանուած են նաեւ Գողթն գաւառի եւ Քիլիթ, Քոթամ գիւղերու մօտ գտնուող քարայրներու խորքերը, ուր նաեւ յայտնաբերուած են կենդանիներու ոսկորներ, մանաւանդ արջի եւ շունի:

       Աշխարհագրութիւն եւ բնութիւն –

Հայ­կական լեռնաշխարհի անբաժան մասը նկա­տուող Նախիջեւանը, իր 5400 քառ. քլմ. տա­րա­ծու­թեամբ (2100 քառ. մղոն), կը գտնուի Հա­յաստանի Հանրապետութեան հարաւ-ա­րեւ­­մուտքը: Արեuմուտքէն որպէս սահման ունի Պարսկաստանը, իսկ հիւսիս-արեuմուտքէն՝ 8 մղոն (12 քլմ.) սահմանային առանցք մըն ալ Թուրքիոյ ներկայ հանրապետութեան բաժին տրուած է:

       Մարզի հիւսիսային շրջանը ունի 2300 մեթր (7590 ոտք) բարձրութիւն ծովի մա­կե­րեսէն:

    Պատմական Հայաստանի ջրառատ Արաքս գետի հիւսիս-արեuելքը գտնուող Նախիջեuանը, բարձրավանդակ մըն է Զանգեզուրի եւ Վայոց լեռնաշղթաներու փէշերուն: Երջնակ եւ Կուքի լեռնագագաթները կազմած են լճակներ, իսկ 5  գետակներ՝ Նախիջեւան, Երջնակ, Գիրան, Տրունեաց (Վանանդ եւ Ճահուկ) կ՛ոռոգեն դաշտերն ու գետահովիտները, ապա կը միանան Արաքս գետին: Նախիջեւանի դաշտային շրջանները կը կրեն գետահովիտներու շրջանի անունները՝ Շա­րուր, Սանդրաք, Նախիջեւան եւ Մեծ դաշտ:

Իսկ Նախիջեւանի պատմական գաւառները թի­ւով եղած են վեց՝ Գողթն, Շարուր, Նախիջեւան, Նա­ւասար (կամ Տապանասար) Օձասար եւ Երջնակ: Պատմական հին Ջուղա (Ջուլֆա) քա­ղաքը կը գտնուի Երջնակ գաւառին մէջ, Արաքս գետի ափին, մարզի հարաւ-արեuմտեան մասը:

    Նախիջեւանի աշխարհագրական դիրքը իր բնութեամբ ունի առհասարակ բարեխառն կլիմայ:

    Պատմական ակնարկ –

Նախիջեuանը իր պատ­մական գաւառներով մաս կազմած է Ա­րարատեան թագաւորութեան (ուրարտական) Ք.ա. 9-7 դարերուն (860-600 թթ.): Արամէ թագաւորի օրով, որ գահ բարձրացաւ Ք.ա. 860 թուականին, ըստ Խորենացիի Նախիջեuանը ներառուած էր Վանի թագաւորութեան մէջ, որ ուրիշ բան չէր եթէ ոչ Ուրարտական թագաւորութիւնը: Կարգ մը աղբիւրներու համաձայն, կը հանդիպինք նաեւ Ասքանազեան անունին, որպէս Վանի թագաւորութիւն:

    570-ին (Ք.ա.), որպէս կազմաւորուած տարածք ու հայկական միաւորում, ներառուած էր Երուանդունիներու թագաւորութեան մէջ: Պատմագրական կարգ մը արձանագրութիւններ Հայկական լեռնաշխարհին կ՛ակնարկեն նաեu որպէս Հայք կամ Նայիրեան երկիր:

    Նախիջեւանի հայկական լեռնաշխարհէն ներս ունեցած կարգավիճակը յարաբերաբaր պիտի մնայ նոյնը, Արտաշէսեան հարստութեան կամ յետագային Արշակունեաց հարստութեան տա­րիներուն, Վասպուրականի պատմական նահանգին մէջ միշտ ալ ներառուած ըլլալով:

    Արշակունիներու թագաւորութեան անկումէն ետք, պարսկական տիրապետութեան տակ կ՛առնուի տարածքը, ապա արաբական արշաւանքներու հետեuանքով կ՛իյնայ արաբներու ձեռքը:

    Բագրատունեաց հարստութեան օրով, Վանէն դուրս կը շպրտուին արաբական զօրքերը եւ աւելի ուշ, Սմբատ Բագրատունի թագաւորի օրով, 10-րդ դարուն, Նախիջեuանն ալ մաս կը կազմէ Բագրատունեաց հարստութեան: Սմբատ թագաւոր Սիւնիքի իշխանին կը վստահի Նախիջեuանը վարչականօրէն վարելու պաշտօնը:

       1045-ին, Բագրատունիներու հարստութեան ան­կումէն ետք, հայ ժողովուրդի գաղթական ճա­կատագրին բերմամբ, Նախիջեuանինի եu Սիւնիքի տարածքներուն սկսած էին յայտնուիլ մահմետական ցեղեր: Քոչուոր թրքալեզու օ­ղուզներ, թուրքմէններ եu թաթարական ա­ռանձին խմբաւորումներ, առաջին առիթով սկսած են տեղաւորուիլ Նախիջեuան եւ Որդուստ քա­ղաքներու շրջաններուն մէջ:

   ԺԵ.-ԺԶ. դարերու ընթացքին, հայ քրիստոնեայ տարրը հետզհետէ սկսած էր նուազիլ ու Նախիջեuանի գաւառները տարբեր ժամա­նա­կաշրջաններուն գտնուած են սելճուկ-թա­թար­ներու, թաթար-մոնկոլներու, օղուզ-­թուրք­մէն- ներու եu Սեֆեան պարսկական հարստութեան տիրապետութեանց տակ: Այս շրջանին էր որ հիմնակականապէս մահմետական կրօնքի հետեւորդները սկսած են իրենց նստակեաց կեանքին:

   Աւելի ուշ, 18-րդ դարու կէսերուն, պարսկական իշխանութիւնները, մտահոգ ռուսական կայսրութեան ընդարձակման ծրագրով, որ հասած էր մինչեu Կովկաս, Նախիջեuանն ու շրջակայ հայկական գաւառները սկսան տեղափոխել մահմետական զանգուածներ, որոնք բնակութիւն հաստատեցին պատնէշ հանդիսանալու ռուսական յառաջխաղացքին:

Ու այդպէս մնաց Նախիջեuանը պարսկական տիրապետութեան տակ մինչեu 1828 թուականը, երբ բնակչութեան թիւին 40 տոկոսը կը կազմէին թաթարներն ու պարսիկները:

 Թիւրքմէնչայի ռուս-պարսկական դաշնագրով, որպէս Արեւելեան Հայաստանի անբաժան մաս, Նախիջեuանը իր գաւառներով կը դառնայ Ռուսաստանի կայսրութեան մաս: Իսկ յետա­գային՝ 1849-ին կը մտնէ Երեւանի նահանգի կազմին մէջ, որպէս մարզային տարածք: Այդ­պէս ալ, այդ իրավիճակը կը մնար մինչեu 1918 Յուլիսի 14-ը, երբ Զօր. Անդրանիկ իր զօրքով մուտք գործելէ ետք Նախիջեւան, զայն կը յայտարարէ անբաժան մաս Խորհրդային Ռու­սաստանի, որ շատ պիտի չտեւէր հոն թաթարներուն ստեղծած խլրտումին պատճառաւ:

    1919-ի Մարտին, թրքական բանակի նահանջին պատճառաւ Կովկասէն, Նախիջեւան մաս կը կազմէ նորաստեղծ Հայաստանի հանրապետու­թեան, կարճ ժամանակի համար: Թուրքիոյ մի­ջամտութեամբ, նոյն տարուան Ապրիլին, Նախիջեւանի տաrածքը դարձեալ պիտի անջա­տուէր Հայաստանէն ու այդ կարգավիճակը պիտի մնար մինչեu Դեկտ.2, 1920 թուականը, երբ Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք՝ Ատրպէյճանի Յեղկոմը պիտի ճանչնար Նա­խիջեuանը, Լեռնային Ղարաբաղը եu Զան­գեզուրը որպէս Խ. Հայաստանի տարածքներ: Բայց այդ օրերու խորհրդային թրքամէտ քա­ղաքականութեան հետեւանքով 1921, Յուլիսի 5-ին, հակասահմանադրական որոշումով, Նախի­ջեuանը եւ Լեռնային Ղարաբաղը կ՛ընդգրկուին Ատրպէյճանի կազմէն ներս: Այս հակապատ­մական որոշումին որպէս հետեւանք, 1923-ի Փետրուարին, Նախիջեuանը կը յայտարարուի որպէս ինքնավար մարզ: Տարի մը յետոյ, 1924 Փե­­տրուար 9-ին, Նախիջեւան մաս պիտի կազմէր Ատրպէյճանին որպէս ինքնավար հանրապե­տութիւն, որուն հետ որեւէ ֆիզիքական սահման չունի:

 Նախիջեuանի անունը միջին դարերէն սկսեալ առնչուած կը մնայ Ջուղայի անունին հետ, նոյնիսկ Երջնակ գաւառի անունը մոռացութեան կ՛ենթարկուի:

Վիճակագրական պատկեր Նախիջեuանի բնակ­չութեան._ 1918 թուականէն ասդին կարելի եղած է վիճակագրական տուեալներ որոնել Նախի­ջեuանի բնակչութեան իսկական պատկերին: 135,000 բնակչութեան 40 տոկոսը կը կազմէին հայերը (54,000), 22 տոկոսը՝ պարսիկներ, 20 տոկոսը՝ քիւրտեր, 10 տոկոսը՝ ազերի-թա­թարներ, իսկ մնացած 8 տոկոսն ալ ռուսեր էին: Խորհրդային շրջանի սկզբնաւորութեան, պար­սիկները պահած էին իրենց իրանեան քաղա­քացիութիւնը, իսկ քիւրտերն ու եզիտիները, որպէս քոչուոր, քաղաքացիութիւն չունէին եւ կը զբաղէին անասնապահութեամբ, երբեմն ալ անցնելով  Թուրքիա:

Նոր փուլ մը ազերիներու բնակեցման ծայր տուած էր 1930-ական թուականներուն, երբ խորհրդային բռնատիրութեան պատճառաւ, ի­րա­նահպատակ պարսիկներն ու քիւրտերը տե­ղահանուած էին: Աստիճանաբար, մահմետական միակ տարրը կը կազմէին ազերիները

1960-ին, որոնցմէ զատ հայեր ու ռուսեր կը բնակէին, որպէս խորհրդային քաղաքացիներ: Այս շրջանին, ազերիները արդէն կը կազմէին Նախիջեuանի բնակչութեան 90 տոկոսը, իսկ հայերը մօտաւորապէս 7 տոկոսը (9,,500 բնակիչ), իսկ ռուսերու թիւն ալ բնակչութեան 3 տոկոսն էր: 1989-ի հայաթափումէն ետք, երբ ոեւէ հայ չէր մնացած Նախիջեuանի տարածքին, արդէն ազերիներու թիւը հասած էր 282,000-ի, իսկ մնացող ռուսերն ալ շուրջ 3,800 բնակիչ կը հաշուէին: Նաեւ ի յայտ եկած էր, թէ շուրջ 8,000 խառն ամուսնութիւն կնքած թրքահպատակ եւ իրանահպատակ բնակիչներ հաստատուած են 1990-էն ետք:

       Իսկ այսօրուան տուեալներով, 1918-ին Նախիջեւանի 10 տոկոս հաշուող[ ազերիները, այսօր կը կազմեն 100 տոկոսը:

Որպէս ինքնավար հանրապետութիւն ճարպիկօրէն օգտագործելով խորհրդային իշխանութեանց բռնութեան եւ ահաբեկչութեան օրէնքները, Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը հասաո իր նպատակին, միշտ կենսամակարդակը ցած պահելով, առանց զարգացնելու գիւղատնտեսութիւնը, ու կարգ մը գիւղեր եւ աւաններ առանց ելեկտրական հոսանքի պահելով մինջեւ1969 թուականը :

    Վերջին քանի մը տարիներուն երեւան եկած են նոր տեղեկութիւններ, Ատրպէյճանի կազմին մէջ մնացած Նախիջեւանի ինքնավար հանրա­պետութեան շուրջ: Ըստ վերջերս հրատա­րակուած «Նախիջեւան, պատմական եւ արդի շրջանի որոշ հիմնահարցեր» գրքին, խորհրդային իշխանութեանց հեռացումէն ետք (1991), թրքահպատակ ու լաչինաբնակ քիւրտեր սկսած են գաղթել հոն: Իսկ ազերիներու բնակչութեան կարեuոր մէկ մասը սկսած է գաղթել, կամ նպատակադրած է լքել Նախիջեւանը՝ մեկնելով Ռուսաստան կամ Թուրքիա, բնակչութեան վիճակագրութեան տալով նոր պատկեր մը, որ սկսած է մտահոգել Պաքուն:

   Պատմական վանքեր ու կոթողներ._

Նախիջեuանի մարզը հայկական լեռնաշխարհի քրիս­տոնէութեան տարածումին հետ, միշտ ալ պաշտամունքի համար իր եկեղեցիներն ու վան­քերը եղած են վկաները նոյնիսկ իրենց աւերակ վիճակով:

       Հայկական կամ այլապէս զանազան շրջաններու ընթացքին, նախիջեւանը միշտ ալ մաս կազմած է Սիւնիքի առաքելական թեմին:

       Ըստ ուսումնասիրութեանց եւ պեղումներու, Նախիջեւանի տարած­քին հարիւրի հասնող եկեղեցիներու եւ վանքերու աւերակներ կան, ո­րոնց­մէ շատեր կառուցուած են Ք.ե. 5-րդ դարուն, որոնք կանգուն վիճակի մէջ էին  20-րդ դարու սկզբնաւորութեան, երբ Նախի­ջեuանի բնակ­չութեան 80 տոկոսը հայեր էին, մինչեu 1914: Ապրագունիսի  Ս. Կարապետ եկեղեցին, որ կառուցուած էր 8-9րդ դարերուն, եղած էր հիմնական ուխտավայր մը:

 Ագուլիսի շրջանը ունեցած է երկու յայտնին եկեղեցիներ, որոնք եղած են խօսուն ճարտարապետական կառոյցներ:

   Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին, որ կառուցուած էր 12-13րդ դարերուն, իսկ աւելի ուշ Ս. Շմաւոն եկեղեցին: Երկուքն ալ 1980-էն ասդին կը գտ­նուին աւերակ վիճակի մէջ:

       Նախիջեuան քաղաքի (յետագային Աստապատ) Ս. Ստեփան բերդակառոյց ունեցող եկեղեցին ալ նոյն ճակատագրին արժանացաւ եւ 1988-էն ասդին վերածուած ք հսկայ քարակոյտի մը, փճացնելով հոն գտնուած պատմական արձանագրութիւնները

:

Նախիջեuանի տարածքին պատմական յուշակոթողներ գոյութիւն ունեցած են, որոնք առհասարակ եղած են խաչքարեր ու մանաւանդ գերեզմանաքարեր:

    Խաչքարերուն մեծամասնութիւնը կը գտնուէր պատմական Ջուղա քաղաքի գերեզմանատան մէջ: Ջուղա կամ Ճուլֆա (Culfa) քաղաքը կը գտնուէր Երջնակ գաւառէն ներս՝ հիւսիսային ափը Արաքս գետին, պարսկական եւ Նա­խիջեւանի սահմանագծին վրայ: Պատմա­կանօրէն, առաջին անգամ հայ մատենագրութեան մէջ կը հանդիպինք Ջուղա անունին Խորենացիի պատ­մա­գրութեան մէջ, ուր ան կը յիշուի որպէս ա­ւան:

Հին ժամանակներէ ի վեր Ջուղան ե[ած է առեւտրական հնագոյն ճանապարհներէն մէկուն վրայ, Արաքս գետի հովիտի տարածքին գտնուե­լով: Ժամանակի ընթացքին զարգաց­ման զանազան հանգրուաններէ անցնելով, աւանը վերա­ծուած է քաղաքի եւ որպէս բարգաւաճ կեդրոն իր մշակոյթով դարձած է գաւառ: Բագրա­տունեանց հարստութեան շրջանին՝ 11-րդ դա­րուն (1019), Վասակ Սիւնեաց իշխանի օրով, ան եղած է Սիւնիք եպիսկոպոսական թեմի որպէս կե­դրոն:

   Նախիջեuանի անունը միջին դարերէն սկսեալ առնչուած կը մնայ Ջուղայի անունին հետ,  նոյնիսկ Երջնակ գաւառի անունը մոռացութեան կ՛ենթարկուի:

Ինչպէս նշեցինք վերեւը, 12-րդ դարէն սկսեալ, երբ Հայկական լեռնաշխարհը կ՛ենթար­կուէր սելճուքներու, թիւրքմէններու, թաթարներու, մոնկոլներու եւ այլ մահմետական արշա­ւանքներու, Ջուղան ալ պիտի ենթարկուէր նոյն ճակատագրին:Բացի կարգ մը յիշատա­կարան­ներէն, մշակութային զարթօնքի որեւէ պատ­մական արձանագրութիւն ձեռք չէ բերուած հոն, միայն 14-15րդ դարերուն դէպի Երուսաղէմ գացող ուխտաւորներուն արձանագրութիւններն են որոնք կանգուն մնացած են Հայ­կական լեռնաշխարհէն:

16-րդ դարուն, երբ Սեֆեան պարսկական իշխանութեան ենթակայ դարձած էր Նախիջեւանը, յարաբերաբար Ջուղայի, բնակչութեան քանակը որոշ աճ մը արձանագրած էր ու անցած շինարար աշխատանքի: Պատմական Հայաստանի տարածքին քաղաքներու բնակչութեան արձա­նա­գրուած թիւը շատ քիչ առիթներով անցած է 50,000-ը, եւ այս շրջանին Ջուղայի քաղաքային բնակչութեան թիւը հասած է այդ թուա­քանակին, ըստ 1581 թուականի որոշ արձա­նա­գրութեանց:

Մշակութային ծաղկման շրջան մը պէտք է նկատել 16-րդ դարու աւարտը, ինչպէս նաեւ17-րդ դարու սկզբնաւորութիւնը:

Կարեւոր կարգ մը աղիւրներու համաձայն, Ջուղան ունեցած է բազմաթիւ եկեղեցիներ ու վանքեր: Եօթը տարբեր եկեղեցիներ կը նշուին Ջուղայի քաղաքամասէն ներս, որոնցմէ կարելի է թուել՝ Ս. Յովհաննու Անապատի (Յովհաննէս Մկրտիչ), Կաթան, Ս. Աստուածածին, Ս. Ամե­նափրկիչ, Ս. Գէորգ եuայլն:

    Ջուղան եղած է պատմականօրէն յայտնի իր գերեզմանատան գեղաքանդակ խաչքարերով, որոնք 17-րդ դարու արձանաgրութեանց համաձայն, 10,000-ի շուրջ եղած են:

    Աւերակ քաղաքի մը վերածուած էր Ջուղան 18-րդ դարուն: Կարգ մը արուեստասէր անհատներու վկայութեամբ, գոյութիւն ունէին 6,000 խոյաձեւ խաչքարեր, որոնցմէ շատեր իրենց իւրայատուկ ոճով տեղափոխուած են Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին եւ որոշ քանակութեամբ ալ կարգ մը թանգարաններու մէջ զետեuուած են, որոնց կարգին նաեւ տապանաքարեր:

    20-րդ դարու սկզբնաւորութեան, երբ տակաւին Նախիջեuանի 80 տոկոսը հայեր էին, Ջուղայի յայտնի գերեզմանատան խաչքարերը կը հաշուէին շուրջ 5,000:

    Խորհրդային իշխանութեանց շրջանին, երբ Նախիջեւան մաս կը կազմէր խորհրդային Ատրպէյճանի հանրապետութեան, որպէս ինքնա­վար մարզ, այդ թիւը արդէն նուազած էր 3,000-ի, տեղացի հայաբնակչութեան նուազու­մին հետ միասին:

       Մշակութային ցեղասպանութեան aյս ա­րար­քը իր գագաթնակէտին հասաւ 1991-ի խորհրդային կայսրութեան փլուզումէն ետք, երբ ոեւէ հայ չէր բնակեր Նախիջեuանի տարածքին: 1998-էն սկսեալ յստակ ծրագրումով հանդէս եկան ազերի իշխանութիւնները, երբ սկսան ոչնչացնել գերեզմանատան մնացած խաչքարերը: Բարեբախտ լրատուութեամբ մը այդ լուրը հաղորդուած էր ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի, որ հնարաւոր միջամտութեամբ կարելի դարձուց կասեցումը այդ հրէշային ծրագրին:

        Դժբախտաբար, 2002-ի աշնան, գերեզմանատան խաչքարերու քանդումը շարունակուեցաւ ու կարելի եղաւ Արաքս գետի պարս­կa­կան ափէն նկարահանել որպէս ոչնչացում հայ մշա­կոյթի ու քանդակակերտութեան պատմական դարաւոր աւանդին:

       Բռնագաղթ եu հայաթափում._

Սէֆեան Պարսկաստանի գերիշխող Շահ Ապպասի օրով, 17-րդ դարու սկիզբը (1604), հայաթափման առաջին պատմական քայլը պիտի առնուէր Ջուղա քաղաքի բռնագաղթին որպէս հետեւանք: Տարի մը առաջ, երբ Շահը եռօրեայ  այցելութեամբ մը հիացած էր Ջուղա քաղաքի բարգաւաճումով իր կայսրութեան տարածքին, որոշած էր որ հոն բնակող հայութիւնը տեղափոխէ հիւսիսային Պարսկաստանի՝ Թաւրիզի շրջանը տարածելու զանոնք եւ ձուլելու հոն ապրող մահմետական ցեղերու հետ: Յաջորդ տարին պիտի գործադրուէր այդ ծրագիրը, բազմամարդ եւ վաճառաշահ քաղաքը իր մշակութային կեանքով պիտի կործանէր: Ու ոչ միայն այդ, այլ յաջորդող տարիներուն պիտի հրդե­հուէին անոր գեղակերտ կառոյցները: Այս բո­լորը իրագործուեցաւ Թահմազղուլի բէկին մի­ջոցաւ, որ յաջողեցաւ ցիրուցան ընել ջուղայեցիները Թաւրիզի տարածքին:

Շահ Աբբաս, խորհելով որ բռնագաղթի ենթարկուող հայերը իր կայսրութեան մէջ շինարար աշխատանք մը պիտի կատարեն, խոստացաւ Թաւրիզի շրջանը Նոր Ջուղա անունով քաղաք մը  հaստատել, ու բնակեցնել բռնագաղթի ենթարկուած հայութիւնը Նոր Ջուղայի շրջանէն ներս: Դիւանագիտական մօտեցում մը պիտի ըլլար այս մէկը Պարսկաստանի համար, հայերը հեռու պահելով ռուսական կայսրութեան մօտակայ սահմաններէն՝ մանաւանդ  Նախիջեuանէն:

       Յաջորդ երկու դարերու ընթացքին առհասարակ հայաթափուած պէտք է նկատել Նախիջեuանը, մինչեu Թիւրքմէնչայի դաշնագրին իրագործումը, որմէ ետք կարելի եղաւ մօտակայ հայ գիւղացիներու ապաստանիլը Նախիջեuանի կարգ մը կանգուն մնացած գիւղերէն եւ աւաններէն ներս:

       Հետզհետէ 60 տոկոսը Նախիջեuանի հայերէ պիտի բաղկանար, մանաւանդ Երեւանի նահանգի մարզ անուանուելէ ետք:

       Վերեւ նշուած Զօր. Անդրանիկի 1918-ի յայտարարութենէն ետք, երբ Նախիջեւանը մաս կը կազմէ Հայաստանի նորաստեuծ առաջին Հանրապետութեան, զանազան զօրամասեր պիտի ստեղծուէին Նախիջեuանի տարածքին: Բայց թուրքերու նահանջը շրջանէն բաւարար պիտի չըլլար, որովհետեu ատրպէյճանցի-թաթար ի­րենց կրօնակից եղբայրներուն հետ, անոնք թուրանական իրենց երազը իրականացնելու ծրագրով գործի լծուեցան: Սպանդն ու կոտորածը դարձեալ անխուսափելի դարձան սահմանամերձ գիւղերու մէջ: Թուրանական երազի այդ օրերու հարազատ օրինակը պէտք է նկատել տարի մը առաջ՝ 1918 Յունիսին Պաթումի խորհրդաժողովի ընթացքին թուրք բանակի հրամանատար Վեհիպ փաշայի հետեւեալ արտա­յայ­տութիւնը, որ ուղղուած էր հայկական պա­տուիրակութեան. ˜Մենք հեռացանք Պալքաններէն եւ Ափրիկէէն, բայց պիտի տարածուինք դէպի Արեւելք., հոն է մեր արիւնը, մեր կրօնը եւ լեզուն: Մենք պէտք է ճանապարհ ունենանք դէպի Պարսկաստան, պահանջելով Նախիջեւանն ու Զանգեզուրը, ապա իջնելով Լբիրի հովիտը եւ երթալու Պաքու, որուն համար դուք (հայերը) արգելք կը հանդիսանաք»:

     Այս արտայայտութիւնը յստակօրէն կը պարզէր թուրքերուն ծրագիրը եu թրքական բանակին յառաջխաղացքի նախագիծը: Հիւսիսէն Ախալքալաք ու Կարս պէտք է զիջէին ներկայութիւնը թուրքական բանակին, որպէսզի ճամբայ ունենային հասնելու Ղազախ եւ Գան­ձակ, իսկ հարաւէն՝ Նախիջեւանէն սկսեալ պէտք էր հասնէին Կուր գետ:

Թուրքերը ծրագրած էին երկու տարբեր ճանապարհներով հասնիլ Պաքու, եւ այդ ձեւով անոնք պիտի մեկու­սա­ցնէին հայկական պետութիւնը խորհրդային կարգերէն, իսկ հարաւէն ալ՝ նուազ բարեա­ցակամ Պարսկաստանէն:

    1920-ին Հայկական Հանրապետութեան խորհրդայնացումով, Երեւանի Դեկտեմբեր 2-ի դաշնագրին համաձայն, խորհրդային կառավա-րութիւնը իր վրայ պիտի առնէր անվիճելիօրէն պաշտպանել Խորհրդային Հայաստանին պատ­կանող հողերը, որպէս սեփականութիւն պահելու Հայաստանի սահմաններուն մէջ:

       Սակայն, յաջորդ օրն իսկ (3 Դեկտեմբեր), դաշնագրի 13-րդ յօդուածով՝ Շարուրը եւ Նախիջեանը ժամանակաւորապէս պիտի գտնո­ւէին թրքական ինքնավարութեան տակ: Քանի մը ա­միս ետք, այս որոշումը աւելի ամրապն­դուե­ցաւ եւ Նախիջեuանը ամբողջութեամբ հայ­կա­կան պետականութենէ զրկուեցաւ, երբ 16 Մարտ 1921-ին Մոսկուայի մէջ կնքուեցաւ խորհրդա­յին-թուրք դաշինքը:

       Այդ դաշինքին հետ առնչուած երեք յօ­դուածներ (յօդ. 3, 5 եu 15) կը վերաբերին Նախիջեuանի հիմնահարցին:

Այդ յօդուածներու մէջ նշուած կէտերով միայն հայկական պետութիւնն է որ տուժած էր եւ Նախիջեuանը այլեuս մեծամասնութեամբ մահմետական տարրերէ բաղկացած էր (52 տո­կոս):

       Իսկ աւելի ուշ՝ 1923, Յուլիս 23-ին, Ստալինի կամայական բայց ծրագրուած որոշումով, Նախիջեւանը դարձաւ ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետութիւն (Նախջըվան Մուխթար Սովիէթ Սոցիլիստ Ռեսպուպլիկա), ու անոր հետ առնչուող հարցն էր Արաքսի ափով 12 քիլօմեթր երկարութեամբ Թուրքիոյ սահմանը Նախիջեuանի հետ, որ իրագործուեցաւ Մուս­տաֆա Քեմալի օրով՝ Պարսկաստանին զիջելով որոշ հողային լծակ

  Խորհրդային իշխանութեանց վերջին տարիներուն աւելի բացայայտ դարձաւ Թուրքիոյ այդ փոքր սահմանային առաւելութիւնը Նախի­ջեւանի հետ, երբ իրենց ազերի-թաթար եղ­բայրներուն առեւտրական զանազան օգնու­թիւն- ­ներ հասցուցին: Մանաւանդ ղարա­բաղեան պա­հանջատիրութեան ընթացքին (1988), եւ յատկա­պէս Երասխաւանի շուրջ հայ-ազերի բա­խումներու ընթացքին, նոյնիսկ զինամթերք մու­ծե­լով:

    Այսօր հայաթափուած պատմական Նախիջեւանը մեզ կը պարտադրէ ճանչցնել զայն որպէս հայապատկան տարածք հայկական լեռնաշխարհին: Մանաւանդ, անոր հիմնահարց ներկայացուցածկարեւորութիւնը օտարներու մօտ, հեռու պահելով Ռասուլ Զատէի անուա­նումը որպէս «Նախշը-Ջիհան», որ թարգմանի՝ աշ­խար­հի զարդանկար:

       Այդ «աշխարհի զարդանկարը» թող ըլլայ Հայ Դատի հետապնդման ու մեր Մեծ Երազի անբաժան պարտաւորութիւնը, որովհետեu անվիճելի է անոր հայապատկան ըլլալը:

ՕԳՏԱԳՈՐԾՈՒԱԾ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

1. Հայկական համառօտ հանրագիտարան, Երեuան, 1999 (փ. հատոր):
2. «Ջուղա», Արգամ Այվազեան, Երեւան, 1987:
3. Ժողովածու գործող դաշինքներու, Մոսկուա, 1935:
4. Ազգամիջեան կռիւներ, Է. Զոհրաբեան, Ե­րեւան, 2000:
5. Գալուստ Գալոյեան, Հայաստանը եu Մեծ Պետութիւնները     (1917-1923), Երեuան, 1999:
6. Բրիտանիա եu Հայկական Հարցը (1915-1923), Ագապի Նասիպեան- Նիկոսիաj, 1994:

Նոր իմն Մովսիսեան ծաղկեալ գաւազանով իր ժողովուրդը անապատի ճամբով Մայրեաց երկիր առաջնորդող Սահակ Բ. Խապայեան Կաթողիկոսի աստուածաօծ կամքով պարուրուած, Արմաշեան Դպրեվանքէն շրջանաւարտ Բաբգէն Բ. Աթոռակից Կաթողիկոսի լուսամիտ տեսիլքով սաղմնաւորուած, դարձեալ Արմաշեան դպրեվանքէն շրջանաւարտ՝ ուսումնատենչ ոգին մարմնաւորող Շահէ Եպիսկոպոս Գասպարեանի յանձնառութեամբ կեանքի կոչուած Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Անթիլիասի Դպրեվանքը  բազմահարիւր աշակերտներ դիմաւորած է իր շէնքի մուտքին արձանագրուած այս երկու խորիմաստ բառերով՝ “ԽՈՐՀԷ եւ ՄՏԻՐ”:

Համալսարաններ որքան որ կը մասնաւորուին իրենց ջամբած մասնագիտացեալ բարձր գիտութեամբ, նաեւ ուշագրաւ են իրենց նշանաբաններով, այսպէս՝

Օքսֆորտի համալսարանը որդեգրած է՝ “Տէրը իմ լոյսս է”.

Գոլոմպիա համալսարանը՝ “Քու Լոյսովդ պիտի տեսնենք լոյսը”.

Հարվըրտ համալսարանը՝ “Ճշմարտութիւն”.

Փրինսթըն համալսարանը՝ “Աստուծոյ պաշտպանութեամբ պիտի ծաղկինք”.

Եէյլ համալսարանը՝ “Լոյս եւ Ճշմարտութիւն”.  

Ֆորտհըմ համալսարանը՝ “Իմաստութիւն եւ Գիտութիւն”:

Եւ ահա 1930 թուականին կեանքի եւ յոյսի եռամեծար ջահակիրները Հայոց ցեղասպանութեան մոխիրներէն վերյառնած Փիւնիկի կերպարով Լոյսի նոր Օրրան՝ Անթիլիասի Դպրեվանքի ճակտին դրոշմեցին “Խորհէ եւ Մտիր”խորախորհուրդ նշանաբանը, հրաւիրելով որ լոյսի, իմաստութեան, գիտութեան ու ճշմարտութեան փնտռտուքի ծարաւ աշակերտը գիտակից յանձնառութեամբ մտնէ նուիրական այս յարկէն ներս: Վստահաբար նախակրթարանէն շրջանաւարտ պատանին երբ ափ կ՛առնէ Դպրեվանք, հեռու ծնողական անմիջական խնամքէն, բացարձակապէս ատակ չէ ըմբռնելու այս նշանաբանին անհուն խորքը, սակայն Դպրեվանքը Աստուծոյ օրհնութեամբ եւ եկեղեցական ու աշխարհական ուսուցիչներու ծնողական գուրգուրանքով առլցուն՝ ամբողջ ութը տարիներ մարմնով, մտքով ու հոգիով սնուցանելէ ետք աշխարհէն եկած դեռատի մանուկները, աշխարհին կը վերադարձնէ՝ որպէս չափահաս երիտասարդներ, որպէսզի առաջնորդեն աշխարհը դէպի Աղբիւրը լոյսին:

Այս հասկացողութեամբ, Դպրեվանքը ամէն բանէ առաջ իւրաքանչիւր սանի համար նոր ընտանիք մը եղած է եւ կը մնայ որպէս այդպիսին, աւելի ընդարձակ յարաբերական կեանքով ու պատասխանատուութիւններով, աստիճանաբար պատրաստելով զանոնք ազգի մեծ ընտանիքին մէջ որոշադրիչ դերակատարութիւն ունենալու: Այո՛, ամբողջութեամբ նո՛ր Ընտանիք մը, որ անդրանցնելով ընթացիկ ընտանիքի ինքնաբաւութեան նեղ սահմաններով շրջափակուած հասկացողութիւնը, սաները կը պատրաստէ ընդգրկելու ծանօթն ու անծանօթը, նմանն ու աննմանը, սիրելին եւ ոչ սիրելին, հաւասար կերպով զանոնք առաջնորդելով Աստուծոյ ընտանիքի մաս կազմելու գիտակցութեան:    

Դպրեվանքը ընտանիք մը ըլլալով հանդերձ, է՛ մարդակերտման նուիրական հոգեմտաւոր կրթաօճախ մը: Ո՛չ մէկ կասկած որ իւրաքանչիւր դպրոց կոչուած է կերտելու մանուկին միտքն ու նկարագիրը: Դպրեվանքի իւրայատկութիւնը կը կայանայ անոր մէջ, որ դասարանի մէջ ստացուած ուսումը ընդարձակուելով մատենադարանի մէջ գրքերու մտերմութեամբ, օծուելով եկեղեցւոյ մէջ աղօթքով ու խունկով, եւ ջրդեղուելով եկեղեցական սուրբերու ու ազգային հերոսներու տօնախմբութիւններով, ուսանողին ամբողջ էութիւնը կը պարուրէ հրաշալի զօրութեամբ մը: Ան կը քալէ նիւթականացած աշխարհի մէջ անանձնական մղումներով ու ոգեղէնի տուայտանքով: Կ՛ապրի ներկան՝ շնչելով անցեալի թարմութիւնը, իմաստաւորելու ապագան: Կը զրուցէ ժամանակակիցներու հետ, խորհրդածելով անցեալի տիտաններու եւ թեւածելով գալիք սերունդներու հետ:

Այս ուղղութեամբ, Դպրեվանքի քայլերգի հետեւեալ խօսքը լաւագոյնս կը բնորոշէ անոր քուրայէն դուրս եկած բիւրեղեայ հոգիներու տեսլականը.- “Կրօնի հուրն եւ ազգի սէր՝զուգեակ իղձեր սերտ եւ սեռն ներշնչումի մեր հոգւոց”: Այո՛, Դպրեվանեցիի կեանքին զոյգ բեւեռները կը կազմեն Քրիստոսով բոցավառած հաւատքի հուրն ու ազատատենչ Հայկ նահապետով հրկիզուած ազգին սէրը, որ առաւել եւս կենսաւորուեցաւ եւ տոկուն դիմագիծ ստացաւ Ղեւոնդներու ու Վարդաններու “վասն Հաւատոյ եւ վասն Հայրենեաց” գոյապայքարով, եւ որպէս խորհուրդ սերունդէ սերունդ փոխանցուելով, կը կերտէ ու կը պայծառակերպէ մանաւանդ իւրաքանչիւր դպրեվանեցիի ինքնութիւնը եւ կը բանայ անոր առջեւ անծայրածիր հորիզոններ՝ ծառայելու “որպէս մշակ առանց ամօթոյ” (Բ Տիմ 2․15):

Տեսլականի կողքին Դպրեվանքի այլ առանձնայատկութիւնը եղած է այն, որ մեր օրերուն դպրեվանեցիին անհատականութիւնը փորձառական կեանքով կը կազմաւորէր՝ հետեւելու դասարանային տետրակի կողքին տպուած “ Դպրեվանեցիի առօրեայ կեանքի տասնաբանեայ”ին, որոնցմէ մէկ քանին կը մէջբերեմ.- “Եղիր մաքուր եւ կանոնաւոր”, “Խնամք տար այն բոլոր առարկաներուն, որ ձեռքիդ տակ  են եւ կարգ ու կանոնով պահէ զանոնք: Ամէն առարկայ իր տեղը դիր”, “Որեւէ գործ լաւ սկսէ եւ լաւ վերջացուր: Խելք եւ սիրտ դիր գործերուդ մէջ”, “Գիտցիր վայրկեաններուդ յարգը”, “Զուարթ եղիր”, “Մի՛ զբաղիր ուրիշներու  թերութիւններով, ճանչցիր քու թերութիւններդ, “Վստահ եղիր ամէն գործի մէջ”, եւ այլն: Անձնական փորձառութեանս պրիսմակէն դիտելով, խոր երախտագիտութեամբ կը հրճուիմ ո՛չ միայն յիշելով, այլեւ ցարդ հետեւելով գործնական այս պատուէրներուն: “Տասնաբանեայ”ի կողքին աստիճանաբար սաներուն կը վստահուէին համեստագոյնէն մինչեւ բարձրագոյն աստիճանի պատասխանատուութիւններ: Ինչ կը վերաբերի ստանձնած պաշտօններուս ընդմէջէն ձեռք ձգած անփոխարինելի փորձառութեանս, արդարեւ անգնահատելի է: Այսպէս՝ լուացարաններու մաքրութեան, հանդերձապահութեան, գրենական պիտոյից հոգատարութեան, տեսուչի սրճեփութեան, դպրապետութեան, լուսարարապետի ու մատենադարանապետի օգնականի պաշտօնները լաւագոյնս թրծած են յետագայի  աւելի վսեմ ծառայութեան ոգին, սորվեցնելով որ ընտիր կամ արհամարհելի պաշտօններ չկան, այլ բոլորն ալ պիտանի են ընկերութեան յառաջդիմութեան համար: Երբ ամենայն գիտակցութեամբ եւ ուրախ սրտով լաւագոյնս կատարենք մեր ստանձնած պարտականութիւնը, պաշտօնը չէ որ մեզ կը բարձրացնէ, այլ մե՛նք կ՛իմաստաւորենք պաշտօնը. նաեւ կը ճշմարտուի Տէրունական խօսքը, թէ «Ով որ փոքր ծառայութեան մէջ հաւատարիմ է՝ մեծին մէջ ալ հաւատարիմ է»  (Ղկ 16․17 ):

Եւ վերջապէս՝ Դպրեվանքը ծառայութեան կողքին բացառիկ դարբնոց մըն է նաեւ անձնուուիրութեան ոգիին, եւ դարբինները եղած են նոյնքան անձնուրաց ուսուցիչներ, որոնք գիտակցելով թէ կը պատրաստեն ո՛չ միայն զարգացած երիտասարդը, այլ՝ վաղուան Հովիւը, Դաստիարակը, Դպրապետը, հասարակական գործիչը եւ այլ ասպարէզներու մէջ գլխագիր Մարդը, արուեստագէտի մը բծախնդրութեամբ կը քանդակեն Քրիստոնեայ Հայու անկորնչելի արժէքները մատղաշ հոգիներուն մէջ: Երախտապարտ աշխատանք մը պիտի ըլլար պատշաճ հատոր մը ընծայել գերագոյն յարգանքի արժանի այս խոնարհ հերոսներուն, որոնցմէ կ՛ուզեմ առանձնացնել մէկ քանին որոնք գործեցին ու անցան, սակայն անջինջ կնիք ձգեցին մեր պատանի հոգիներուն վրայ: Մեր սերունդի դաստիարակներու ոսկեայ օղակին մաս կը կազմեն Գարեգին եպիսկոպոս Սարգիսեանը, որ գիտէր խանդավառել ու ներշնչել պատանի հոգիները՝ որպէսզի ամենայն վստահութեամբ սաւառնին գիտութեան անհունին մէջ, Արտաւազդ Եպիսկոպոս Թրթռեանը՝ որ Մատենագրութեան սիրով կը յագեցնէր ծարաւ հոգիները, Մեսրոպ Վարդապետ Աշճեանը՝ որ ո՛չ մէկ ճիգ կը խնայէր դասարանային մեթոտիկ աշխատանքներով ու արտադասարանային ծրագիրներով կազմաւորելու վաղուան ղեկավարը, Զարեհ Վարդապետ Ազնաւորեանը՝ որ իր օրինակելի վարքով նախանձախնդրութեան կը մղէր իտէալով սաղմնաւորուած մատղաշ հոգիները, Պրն. Բիւզանդ Եղիայեանը՝ որ բազմատաղանդ վաստակին առընթեր ցմահ իր աշխատասիրութեամբ կը քաջալերէր ընթերցասիրութիւնը, Պրն. Խորէն Գաբիկեանը՝ որ հիացում կ՛առթէր իր հանրագիտարանային ծանօթութեամբ, Պրն. Մուշեղ Իշխանը՝ որ հոգեբանութեան եւ մանկավարժութեան դասապահերով կը կռանէր մարդոց հետ յարաբերելու արուեստը, Պրն. Եդուարդ Տասնապետեանը՝ որ Հայ լեզուի հանդէպ իր պաշտամունքով բծախնդրութիւն կը պարտադրէր Ոսկեղնիկին հանդէպ, Պրն. Գէորգ Գանտահարեանը՝ իր հերթին Դպրեվանքի շրջանաւարտ, որ հայրական ժպիտով ու հոգածութեամբ բացը կը գոցէր ծնողական գուրգուրանքին: Օղակը անվերջանալի է այն քաղցր յուշերուն որոնցմով Դպրեվանեցիներու կեանքը կազմաւորուած ու հարստացած է, եւ որոնք որպէս անկողոպտելի ժառանգ՝  մաս կը կազմեն անոնց էութեան եւ ինքնութեան:  

ԽՈՐՀԷ ԵՒ ՄՏԻՐ     

Դպրեվանքի ճակտին արձանագրուած այս նշանաբանր չի վերջանար Դպրեվանքի կեանքով, այլ ցմահ կ՛առաջնորդէ եկեղեցական կամ աշխարհական ասպարէզ ընդգրկող որեւէ շրջանաւարտ կամ կիսաւարտ դպրեվանեցին՝ խոհականութեամբ առնելու իր պարզ կամ ճակատագրական բնոյթ ունեցող քայլը, եւ մտնելու կեանքի խորախորհուրդ ծոցը՝ Արարչին օրինակով ստեղծագործելու Բարին, Գեղեցիկն ու Վսեմը:  

ԱՆՈՒՇԱՒԱՆ ԱՐՔ. ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

Առաջնորդ Ա.Մ.Ն. Արեւելեան Թեմի  

Աջակցէ՛ ԶԱՐԹՕՆՔ-ին. Ապահովէ՛ Անոր Գոյերթը