*ՍԱՐԳԻՍ ՓՈՇՕՂԼԵԱՆ*
Մենք աւելի քեզ ապրելով սիրեցինք քան մեռնելով
Անոր համար դուն մեռար ալ աւելի եւ մնացիր ափ մը հող
Սարմէն
Կեանքը ինքնին գոյամարտ է… սակայն երբ հաւաքականութիւն մը կը հաստատուի կ’ամրանայ իր հողին վրայ, ու երկար ժամանակամիջոցին յարաբերական խաղաղութեան տիրանայ, ժամանակի ընթացքին կարծես կը մոռցուին արտաքին պայքարները ու կ’ընթանայ սովորական դարձած օրինաչափութեան մը վրայ:
Եւ կը բացուի լեզուն բանաստեղծին.- «Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պէս, դուք հողմերի պէս փչեցիք վայրագ»,- (Յ.Շիրազ): Այսինքն՝ ձեւով մը դատապարտութիւն՝ արտաքին հովերուն… մինչդեռ ուրիշ գործածական ճշմարտութիւն մըն ալ կայ որ կ’ըսէ.- «Խաղաղութեան շրջանին պատերազմի կը պատրաստուին», որպէսզի ուշ չըլլայ ու ողբ ու կոծը չփրթի…
Եւ սակայն ժողովուրդներ իրենց խառնուածքին, բնութեան ազդեցութեան ու անցեալի փորձառութեան իբրեւ արդիւնք կ’ունենան մտածելակերպ ու առ այդ կ’ընթանան պատմութեան հոլովոյթին:
Բագրատունեանց հարստութեան մայրաքաղաքը Անին տակաւին հիացմունք կը պատճառէ իր ճարտարապետական արուեստով: Իսկ Անին՝ բնորոշուած է իբրեւ հազար ու մէկ եկեղեցիներու քաղաք…
Վերջապէս կարծես աւելի երկինքին վստահեր ենք, քան՝ մեզի, ու հազարամեակ մը առաջ Նարեկացին երկնեց «բան»-երու շարք՝ «Ընդ Աստուծոյ»: Տեսնենք մէկը անոնցմէ.- Բան ԾԱ. «Ու հիմա, ես մահուան արժանի եւ ամէն կերպով խաբուած մահկանացուս, պէտք է պաղատիմ երկրածի՞ն մէկու մը…» եւ կը սկսի թուել եղբայր, հօր, մօր ու «աշխարհի թագաւորներո՞ւն արդեօք, որոնք միշտ մարդ սպաննելու արուեստը կը մշակեն քան թէ ապրեցնելու, ո՛չ երբեք, այլ քեզի՛ միայն», «Օրհնեալ Աստուած»: Ուրեմն՝ հայու տիպար մէկ ներկայացուցիչն է Նարեկացին…
Հետաքրքրական է նաեւ Շիլլէրի մէկ քերթուածը.«Երկրի Բաշխումը».
Առէք աշխարհը, Զեւսն աղաղակեց մարդոց ներքեւում…
Վերցրէք բոլորը ձեզ է պատկանում»: Արդ, գործի կը լծուին ծեր, երիտասարդ, հողագործ, ազնուական, վաճառական, թագաւոր, ով ինչի կրնայ տիրանալ: «Ու Աբբան ընտրեց ամենաազնիւ նրբահամ գինին»: եւ «Բոլորովին ուշ…ամէնուրեք էլ չկար ոչինչ, բանաստեղծն եկաւ»: Արդէն ուշ էր ու սկսաւ ողբալ ու «բարձրաձայն կանչեց եւ Եհովայի գահոյքի առաջ գետին խոնարհուեց»: Այլեւս շատ ուշ էր…:«Ի՜նչ արած, երկիրն ձեռքից հանել եմ, ասաց Եհովան: Եւ եթէ երկինքի մէջ ապրիլ կ’ուզես, ինծի հետ… որքան յաճախ դու այստեղ գալ ուզես, բաց է քո ճամբան»:
Այսինքն անցեալ դարու նահատակ բանաստեղծներէն՝ Դ. Վարուժանին, իր մէկ նամակին. «Յիսուսի հայրենախտէն վերջ մարդ փոխուեցաւ ծննդավայր Բրգնիկէն՝ Պոլիս. «Ու ես կ’երթամ դէպի աղբիւրը լոյսին»:
Բժշկականօրէն «հայկական հիւանդութիւն» կայ եղեր… այս մեր նշածներն ալ՝ այլ հիւանդութիւն…
Հիւանդութիւն մը, որ ոտքերդ կը կտրէ հողէն, կը վերանաս… ու կ’ապրիս երկնային երազանքները… կը յիշեմ նաեւ տող մը. «Ես պատրանքը սիրեցի» (Լեւոն Շանթ):
Ապրիլ հողիդ վրայ, արեան կապով, հողին բոյրով ու կանչով գիտակցութենէ աւելի կիրքն է զօրաւոր, որով միաձոյլ՝ պիտի դիմագրաւել արհաւիրքները բոլոր, անկարելին կարելիի վերածելով եւ երազայինը՝ իրականով, որով պիտի ըլլանք տիրական:
Փախուստը որեւէ ժաանակ չէ եղած լուծումը վերջնական:
