*Մինաս Գոճայեան*
(Մասնակից)

      Աւելի քան 90 ելոյթներ չորս տարբեր ուղղութիւններով, որոնք էին՝

      1.- Հայաստանի զարգացման հիմնախնդիրներ

      2.- Հայաստանի Հանրապետութեան պաշտպանական քաղաքականութեան     առանձնայատկութիւնները ժամանակակից մարտահրաւէրների   պայմաններում

      3.- Արտաքին քաղաքականութեան օրակարգ

4. – Հայապահպանութեան հիմնախնդիրներ։

      Ելոյթներ եւ ուղերձներ տրուեցան Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի Հանրապետութեան նախագահներ Սերժ Սարգսեանի եւ Բակօ Սահակեանի, Սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեանի, զանազան նախարարներու եւ զոյգ կաթողիկոսներու կողմէ։

      Երեքօրեայ Համաժողովի նախօրեակին փառաւոր եւ աչք շլացնող հիւրասիրութիւն մը մատուցուեցաւ «Փառաւոն» լաս վեկասեանատիպ «հանգստի եւ ժամանցի համալիր»ին մէջ, ուր բացի ողջոյնի խօսքերէն, համեղ ճաշատեսակներէն ու խորտիկներէն` գեղարուեստական յայտագիր մը եկաւ ամբողջացնելու փառաւոր ընդունելութիւնը։

      Երեքօրեայ Համաժողովը աւելի լաւ կազմակերպուած էր բաղդատմամբ նախորդներուն. կատարուեցան այցելութիւններ Ցեղասպանութեան զոհերու յուշարձան, Եռաբլուր եւ Ս. Էջմիածին։ Համաժողովի վայրը` Կարէն Դեմիրճեանի անուան մարզահամերգային համալիրը, կը նմանէր մեղուի փեթակի մը, որուն վրայ սեւեռուած էր Հայաստանի ու սփիւռքի ուշադրութիւնը ՝ Համաժողովին առթիւ։ Ուրախութեամբ պիտի նշեմ որ ժպտադէմ, պատրաստուած ու ծառայասէր ուսանող-ուսանողուհիներ, որոնք չէին խեղճանար օտար լեզուներու մէջ, ամէն անկիւնի վրայ պատրաստ էին օգտակար ըլլալու մասնակիցներուն։

      Կողմնակի հարցազրոյցներ, թղթակիցներու հետ հանդիպումներ, կարծիքներու փոխանակումներ զանազան զանգուածային հաղորդակցութեանց միջոցներու հետ ցոյց կու տային թէ հայրենի մեր ժողովուրդը իսկապէս լուրջի առած է սոյն համագումարը, որմէ շատ շատեր սպասելիքներ ունէին (թէեւ ուրիշներ ալ թերահաւատ էին եւ կատարուածը կը նկատէին ցուցադրանք մը. չեմ այպաներ այսպիսիները)։

      Հանդիսաւոր բացումէն ետք, երբ հայրենի թէ սփիւռքի պետական ու հոգեւոր բարձրագոյն անձնաւորութիւնները վերջացուցին իրենց ելոյթները, շուրջ 1500 մասնակիցները միացան զիրենք հետաքրքրող խումբերուն։ Հակառակ որ յիշեցում կատարուած էր հեռու մնալ տեղեկագրութիւններէ (այս ըրինք, այն ըրինք…), եղան ոչ-արհամարհելի թուով ելոյթներ, որոնց մէջ կը տիրապետէին տեղեկագրութիւնն ու հայրենասիրական ճառերը (զորս լսելու համար չէինք եկած ի հարկէ…)։

      Կ՚ակնկալէինք որ որոշակի առաջարկութիւններու թիւը աւելի շատ ըլլար եւ վերլուծման, գնահատման ու հայրենի թէ սփիւռքի բարելաւման նուիրուած ելոյթները ըլլային գերիշխող։ Քիչ թուով ելոյթներ եղան սոյն պահանջքը լրացնող։ Այսուամենայնիւ առանձնապէս պէտք կը զգամ դրուատել «Հայաստանի զարգացման հիմնախնդիրները» ուղղութեան մէջ ներկայացուած ելոյթները, ուր կային յստակ ու որոշակի (կոնկրէտ) առաջարկներ, որոնք կը վերաբերէին Հայաստանեան ապրանքներու եւրոպական, ռուսական եւ եւրասիական շուկայ արտածելու ծրագիրներուն։

      Քանի որ հնարաւոր չէր միաժամանակ ներկայ ըլլալ տարբեր ուղղութիւններու զեկուցումներուն, պիտի բաւականանամ անդրադառնալ այն զեկուցումներուն, որոնց կրցայ հետեւիլ։

      Հետաքրքրական էր ու այժմէական ՀԲԸՄ-ի Կեդր. Վարչութենէն Երուանդ Զօրեանի խօսքը։ Ան հիմնած է Armenian Virtual College-ը, որուն շնորհիւ աշխարհի տարբեր երկիրներու հայ թէ օտար երիտասարդներու առիթ կը տրուի սորվիլ հայերէն եւ ծանօթանալ Հայաստանին ու Հայ ժողովուրդի պատմութեան։ Մեծ հեռանկար մը կը սպասուի այս ծրագրին, մանաւանդ որ հազարաւոր հայեր հեռու կը գտնուին հայեցի կրթութիւն ու դաստիարակութիւն տուող հիմնարկներէ։ Նմանապէս օգտաշատ էր Պէյրութի Հայկազեան Համալսարանի նախագահ (Dean) Վեր. Փօլ Հայտոսթեանի խօսքը, որ կը վերաբերէր ապագայի պահանջքին համապատասխան դպրոցներու զօրացման, որ պիտի սատարէր հայ ինքնութեան ամրապնդման։

      ա.– Ժողովրդավարութիւն (ռամկավարութիւն–democracy) եւ բարգաւաճում

      Կասկածէ վեր է ժողովրդավարական սկզբունքներու անհրաժեշտութիւնը ներկայ վարչաձեւերու եւ պետական կառավարման ծիրէն ներս։ Այս մասին առանց բառերը ծամծմելու իր խօսքը յղեց Համագումարին հերոսի ընդունելութեան արժանացած Թուրքիոյ տիրող կուսակցութեան ընդդիմադիր երեսփոխան Կարօ Փայլան։ Ան Էրտողանի ներքին եւ արտաքին քաղաքականութիւնը վերլուծելէ եւ քննադատելէ ետք, կարեւորութեամբ նշեց դեմոկրատական ուժերու համախմբումը եւ ժողովրդավարութեան անհրաժեշտութիւնը առողջ հասարակութիւն մը ունենալու գործընթացին մէջ։ Ես այն տպաւորութիւնը ստացայ որ հայկական արածին նման. «Աղջիկս քեզի կ՚ըսեմ, հա՛րս, դո՛ւն լսէ» ըսել կ՚ուզէր, այսինքն խօսքը անուղղակիօրէն կը յղէր հայրենի ներկայի իշխանութիւններուն։

      Իրարմէ անկախ նման գաղափար յայտնեց նաեւ Արժանթինայէն, նմանապէս երեսփոխան, Սերխիօ Նահապետեան (որ ներկայ էր նաեւ ՌԱԿ-ի Կեդր. Վարչութեան Ատենապետի հանգամանքով)։ Ինք նոյնպէս նշեց թէ որքան կարեւոր էր պայքարիլ ժողովրդավարութեան համար եւ գործակցիլ նման ուժերու հետ։ Ցեղասպանութեան ճանաչումը Արժանթինի մէջ ան առնչեց նաեւ նշուած համագործակցութեան հետ։

      Հոս փակագիծ մը բանալով մատս վէրքին վրայ դնելը անհրաժեշտ կը նկատեմ։ Արտագաղթին ու մարդուժի արտահոսքին տուն տուող կարեւոր պատճառներէն մէկը ժողովրդավարութեան եւ իրաւահաւասարութեան պակասն է մեր երկրին մէջ։ Յուսալքութիւնը, վաղուան մէջ արժանապատիւ ապագայ մը չտեսնելը, խումբ մը օլիգարխներու եւ անոնց նմանատիպերու ստեղծած վարչաձեւը առիթ չի տար ազատ զարգացման ու առողջ մրցակցութեան. Եւ հետեւաբար մարդիկ այլ վայրերու մէջ առիթ կը փնտռեն կենսական կարիքները հոգալու եւ իրենց գլուխները պահելու։ Դժբախտաբար այս մասին շատ քիչ ակնարկութիւն եղաւ Համաժողովին մէջ, բայց քանի մը անգամ կրկնուեցաւ.

      բ.– Մարդ իր մօրից կը նեղանա՞յ

      Այո՛, քանի մը անգամ լսեցինք այս արտայայտութիւնը, բայց չէ՞ որ մայրն ալ պէտք է հաւասար աչքով նայի ու գնահատէ իր զաւակները։ Երբ մայրը մայրութիւն չ՚ըներ, այլ խօսքով՝ պետութիւնն ու իշխանութիւնները հաւասար հնարաւորութիւն չեն ընծայեր իր քաղաքացիներուն, ինչպէ՞ս կ՚ակնկալուի որ երկիրը առողջ զարգացում արձանագրէ։ Կը սպասէինք որ խորապէս վերլուծուէին այս արգելակող երեւոյթները եւ լուծումներ առաջարկուէին (թէեւ Խորհրդարանի Վարչապետ Կարէն Կարապետեանը որոշ ակնարկութիւններ ըրաւ այս կապակցութեամբ)։

      Կ՚ակնկալուէր որ մեր պետութեան ներկայացուցիչները, որպէս ելոյթ ունեցողներ, աւելի շատ տեղ տային ինքնավերլուծման ու ինքնաքննադատութեան եւ ոչ թէ գոհանային բացատրութիւններ, պատճառաբանութիւններ ու մեկնաբանութիւններ տալով, եւ, ինչպէս ժողովրդական արածը կ՚ըսէ. «Խօսքը դրացիին կտուրը նետել»։

      գ.– Սփիւռքի աւելի զգալի ներգրաւում

      Կասկածէ վեր է որ սփիւռքահայն ու հայրենահայը նոյն նախահօր Հայկի ու Արամի, Արայի ու Արտաշէսի զաւակներն են, որ «մրրկաւ էին բաժնուած»։ Հետեւաբար, Համաժողովին պէտք է աւելի ուժգնութեան շեշտուէր այս պարագան եւ քննարկման ենթարկուէր թէ ինչո՞ւ ցարդ շատ գոհացուցիչ չէ եղած սփիւռք-հայրենիք համագործակցութիւնը, միաձուլումն ու ամբողջարկումը (integration)։ Ճիշդ է, Համաժողովին եղան ակնարկութիւններ այս առնչութեամբ, բայց հարեւանցի։ Չխորացանք այս բնագաւառին մէջ եւ անհրաժեշտ գնահատականը չտուինք այս թերութեան, որուն պատճառով հայրենիքն ու սփիւռքը չօգտուեցան տնտեսապէս ու մշակութապէս։

      Սփիւռքի ներուժը պէտք չէ գերագնահատել, բայց մեր ունեցած փորձառութիւնը (արեւմտեան-ամերիկեան) եւ կարողականութիւնը խելացիօրէն օգտագործելու պարագային կրնանք եւ կրնայինք բազմաթիւ խնդիրներ լուծել։ Սուրիոյ հայութեան հետ կատարուած դժբախտութիւնը եկաւ ապացուցելու մեր ըսածը – պատրաստ չէինք դիմագրաւելու եղածը եւ կրցանք կիսալուծումներ միայն տալ։

      Հետեւաբար, այսուհետեւ յաճախ մեր ժողովուրդին ղեկավարները պէտք է խորհրդածեն այս մասին եւ ուղիներ որոնեն համագործակցութիւնը իր բարձրագոյն մակարդակին հասցնելու։

      դ.– Նկատողութիւն մը

      Մեզմէ շատերու համար հանելուկ մը եղաւ ոմանց ելոյթներու բացակայութիւնը, երբ մարդիկ պատրաստուած էին եւ կարեւոր բաներ ունէին ներկայացնելու։ Ի՞նչ հանգամանքներու տակ կարգ մը էական ելոյթներ ներկաներուն մատուցանելու առիթին չարժանացան, մանաւանդ որ մեզմէ ոմանք լուրջի առնելով Համաժողովը, պրպտումներ կատարած էին, նախօրօք իրենց նիւթերը ներկայացուցած էին իրենց պատկանած կազմակերպութիւններու անդամներուն ուշադրութեան եւ ստանալով անդամակցութեան վաւերացումը։ Անհամեստութիւն ըրած չեմ ըլլար եթէ հոս յիշեմ թէ այդ «զոհերէն» մէկը ես էի։ Վեց վայրկեաննոց զեկուցում մը պատրաստած էի հայ երիտասարդութեան ինքնութեան պահպանման ու զօրացման մասին՝ հիմնուելով քառասուն տարուայ մանկավարժական-հասարակական փորձառութեան մը վրայ, բայց այդպէս ալ մեր անունը չգտանք ու մեր նկատողութիւնն ալ անարձագանգ մնաց, մինչդեռ ՀՅԴ-ի շրջանակներէն հինգ ելոյթ ունեցողներ եղան…  

      Կը յուսանք յառաջիկայ համաժողովներուն չեն կրկնուիր նման վիրաւորական «մոռացումներ»։

      Խօսքերը շատ էին, ելոյթները բազմազան եւ խոստումները բազմաթիւ, ու պիտի հարցնենք՝ նայինք ի՞նչ պիտի փոխուի, եւ կրկին անգամ դիմելով ժողովրդական արածին պիտի ըսենք. «Ճուտիկները աշնան կը հաշուենք…»։

Երեւան-Լոս Անճելըս

*ԱՐԱՄ ՍԵՓԵԹՃԵԱՆ*
«Զարթօնք»ի Երէց Աշխատակից

«Որք զարդարեցին տնօրինաբար
զիմաստս Անեղին»:
Ներսէս Շնորհալի

        Թարգմանչաց Տօնին մեծութիւնը, որ սկիզբ առած է Մեսրոպ Մաշտոցի եւ իր աշակերտներուն կատարած հայ գիրերու գիւտով ու գրական-թարգմանչական անգերազանցելի իրագործումով, Ե. դարու առաջին կէսը յատկապէս, անուանեց Հայ Միտքի ու Գրականութեան` ՈՍԿԵԴԱՐ:

        Արդարեւ, Թարգմանչաց  խումբին գործունէութիւնը, յաջորդող դարերու ընթացքին վերածուեցաւ հոգե-մտաւոր համահայկական այնպիսի  Շարժումի մը, որ հասաւ  մինչեւ Շնորհալի եւ Լամբրոնացի, ու շարունակուեցաւ Մխիթարեան հայրերու կողմէ, հայագիտական տքնաջան երկերու աշխատասիրութեամբ, երեւոյթ մը՝ որուն յաջորդեց յետագային, վերջին երկհարիւրամեակին ծնունդ առած ու ծաղկած մեր արդի գրականութիւնը՝ իր արեւելահայ եւ արեւմտահայ զոյգ ճիւղերով:

       Ահա թէ  ինչու` «Թարգմանչաց տօն»ը, հայ ժողովուրդին  կը ներկայանայ`  ոչ միայն իբրեւ եկեղեցականօրէն սրբադասուած տօնակատարութիւն, այլեւ՝ ան վերածուած է  համահայկական եւ համընդհանուր Ազգային տօնի, որ իր մէջ կը խտացնէ հայ քրիստոնեայ մարդու Հաւատքը, եւ իր հայրենի հողին ու մայրենի լեզուին հանդէպ ունեցած անմարելի Սէրն ու նուիրումը: Ասկէ մեկնելով, Թարգմանչաց Տօնը, որ կը զուգադիպի Հոկտեմբեր ամսու առաջին կէսին, մեր իմաստուն  հայրապետներէն Գարեգին Ա. Յովսեփեանց,  1940-ական թուականներուն Հոկտեմբեր ամիսը հռչակած էր ՀԱՅ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ԱՄԻՍ: Առաւելաբար, Հայ Գիրի ու  Գրականութեան տօնն է  Հայ Մշակոյթի ամիսը: 

            Հայերէն լեզուի քերականօրէն ուղիղ գործածութիւնը հետապնդող ու զայն պահանջող մշակներուն, ուսուցիչներուն, հրապարակագիրներուն,  խմբագիրներուն ու  հայալեզու հեղինակներուն, ինչպէս նաեւ՝  հայ Մարդուն ազգային վեհ զգացումներուն ու տեսիլքներուն գեղարուեստական լիցք ու ոգի ներշնչող բանաստեղծներուն,  գրագէտներուն ու թարգմանիչներուն նուիրուած տօնն է Հոկտեմբեր ամիսը: Որովհետեւ, բոլորէն առաջ՝ անոնք են, որ ԻՄԱՑԱԿԱՆ ԼՈՅՍ  կը  բաշխեն հայ ընթերցող հասարակութեան:

     Որքա’ն  խորքը «Իմացական Լոյս»ին, պարտադիր է իր պարփակած զոյգ իմաստներով՝ հոգեւոր-կրօնական եւ ԲԱՆաւոր-իմացական, նոյնքա’ն եւ կարեւոր յատկանիշեր են գեղարուեստական մտածողութեան տարրերու իրականացումը արձակ ու չափածոյ գրական երկերու պարագային: Անխուսափելի իրականութիւն է արդի հայերէն լեզուի երկճիւղանի (արեւելահայ եւ արեւմտահայ) գոյութիւնն ու գործածութիւնը մեր ամենօրեայ գրաւոր թէ բանաւոր փոխյարաբերութիւններու ընթացքին: Այսօրուան դիտանկիւնէն, շուրջ դարէ մը ի վեր,- մանաւանդ վերջին քառորդ դարուն,- արեւելահայերէնը՝ յենելով պետական լեզուի իր  ունեցած կարողականութեան, միշտ չէ որ կը խրախուսէ արեւմտահայերէնի լեզուամտածողութեան, քերականութեան՝ յատկապէս ուղղագրութեան կանոնները: Մինչդեռ, յետ-ցեղասպանութեան արեւմտահայ տարագիր սերունդները, երբ պարտադրաբար կորսնցուցին հող եւ հայրենիք, սփիւռքի տարածքին ԿԱՐՈՂԱՑԱՆ պահպանել արեւմտահայերէնի հարուստ գրական ժառանգութիւնն ու մշակութային այլ արժէքներ:

       Արեւմտահայ տարագիր սփիւռքը հինգ տարի ետք պիտի նշէ իր 100 -ամեակը: 

      Կէս միլիոն տարագիր հայութեան թիւը տասնապատկուած է: Ուրեմն, նուազագոյն հինգ միլիոն հայ  արեւմտահայերէն կ’արտայայտուի իր նմանին հետ, իր գիտելիքներու չափով: Մենք  կը յամառինք ու կը մնանք  մեր  կեցուածքին վրայ, բարձրաձայնելով.

   – Արեւմտահայերէն լեզուն «մահամերձի անկողինի մէջ» չի գտնուիր, եւ ամէն գնով պիտի սխալի UNESCO-ի վիճակագրութիւնը, եթէ՝

   – Հայրենի պետութիւնը փափաքի իր պաշտպանութեան ներքեւ առնել արեւմտահայերէն լեզուի ու մշակոյթի գոյութիւնը, անոր շնորհելով արեւելահայերէնի հաւասարազօր կարգավիճակ, հիմնելով «Արեւմտահայերէնի թեքումով վարժարաններ», ինչպէս է տասնեակ մը օտար այլ լեզուներու պարագային:

  – Ներկայ սփիւռքահայ մարդը  չկոչել երբեք «Ծագումով հայեր», այլ՝ «լիբանանահայ, սուրիահայ, ֆրանսահայ կամ ամերիկահպատակ հայեր, եւալն»:

  – Հայրենի պետութեան թելադրանքով, ակնկալել Հ1 -ի «ԵՐԳ ԵՐԳՈՑ» հաղորդաշարի  խմբագրութենէն, որ բարեհաճի ընդգրկել նաեւ սփիւռքահայ դասականացած երաժիշտներու եւ երգահաններու  գեղարուեստական հնչեղութիւն ունեցող երկեր ու երգեր: Կ’արժէ որ արդարութիւն ըլլայ սփիւռքահայ մեր կեանքին առաջին 50-ամեակի մեր երգահաններուն:

                                                             ***

    Արդ,  նկատելով որ՝ ներկայիս հայ մամուլին ու համացանցային հաղորդամիջոցներուն վիճակուած դերը բարենպաստ պայմաններ կը ստեղծէ մեր ամենօրեայ կեանքին մէջ, պիտի ջանանք նորահաս սերունդին մօտ վառ պահել Հայու Ինքնութեան հանդէպ ունենալիք  իր խորունկ հաւատքը:

Նոր մեկնարկ մը կը պահանջուի մեզմէ:
 Թարգմանչաց ոգին վերածել ՇԱՐԺՈՒՄի:
Ընթանալ անոնց ուղիով, ու շարունակել անոնց  գործունէութիւնը: