*ՊԱՐԳԵՒ ՇԱՀՊԱԶԵԱՆ*
Արիւն է եղել աշխարհում: – Եղել է եղեռն ու կռիւ:
Լեռնացել են ուժեր վիթխարի՝ ամեհի ելած իրար դէմ:
Աշխարհից հեռու մի գիւղում, եղէգնեայ մի սրինգ կտրած,
Արե՜ւ է երգել ու գարուն այս հիւանդ, հանճարեղ պատանին: –
Ե. ՉԱՐԵՆՑ
Տասնամեակներ անց ցանկանում ենք կրկին անդրադառնալ մեծատաղանդ բանաստեղծ Միսաք Մեծարենցի գրական ժառանգութեանը եւ այս վերնագրի տակ շարադրել մեր յօդուածը՝ կանգ առնելով յատկապէս «Ջրտուք» վերնագիրը կրող նրա զմայլելի բանաստեղծութեան վրայ եւ այն համարել հեղինակի չափածոյ ստեղծագործութիւնների անգին գոհարներից մէկը:
Արդէն աւելի քան մէկ հարիւրամեակ անցել է այն օրից, երբ 1907 թուականին Կ. Պոլսում առաջին անգամ լոյս տեսաւ այս քերթուածը բանաստեղծի երկրորդ՝ «Նոր Տաղեր» վերնագիրը կրող բանաստեղծութիւնների ժողովածուի մէջ եւ իսկոյն գրաւեց իր ժամանակի յայտնի հայ գրողների եւ գրականագէտների ուշադրութիւնը: Ոմանք այս քերթուածը դասեցին Մեծարենցի միւս չափածոյ լաւագոյն ստեղծագործութիւնների շարքին, ինչպէս՝ «Հիւղը», «Ձմրան պարզ գիշեր», «Կիրակմուտք», «Ի՜նչ արբեցութեամբ» եւ այլ սիրուած գողտրիկ բանաստեղծութիւններ:
Ուրիշներ, աւելի առաջ գնալով, «Ջրտուք»-ը համարեցին հեղինակի բանաստեղծութիւնների գլուխ-գործոցը առանձին մասերի համաչափութեամբ փայլող իր կուռ կառուցուածքով եւ գեղարուեստական խորքի պատկերաւորութեամբ: Ուրիշներ էլ ընդգծեցին բանաստեղծի սահուն եւ գեղեցիկ լեզուն, անոր հարուստ բառապաշարը, իսկ շատերն ալ կանգ առան մանաւանդ բանաստեղծութեան մէջ գործածուած նորօրինակ ինքնատիպ պատկերների առատութեան վրայ՝ անոնք համարելով հեղինակի հարուստ երեւակայութեան արգասիքը, ինչպէս, օրինակ «Յակուրջի մը առկախած՝ գիւղակն անդին կ’օրօրեն անրջական հիւսուածքով խումբ մը ժայռի ստուերներ» կամ՝ «Վանքին բակը կ’աղօթեն հսկայ ծառեր տարօրէն, որոնց տամուկ շուքին մէջ «Աստուածամարն» է կայներ» (Աստուածամօր անունը կրող Բինկեան գիւղի պատմական եկեղեցին):
Երկար տարիներ անց այս բանաստեղծութիւնն արժանացաւ նաեւ խորհրդահայ հեղինակաւոր գրականագէտներից մէկի «գնահատականին», ով իր սահմանափակ եւ միակողմանի մօտեցմամբ (ինչպէս դա յատուկ է նրանցից շատերին) այս բանաստեղծութեան մէջ տեսան միայն աշխատաւոր գիւղացու՝ աշխոյժ ջրւորի կերպարը: Ուրիշներ էլ (բացի մէկ-երկու գրչակներից (Փայլակ, Ենովք Արմէն) իրենց ճղճիմ քննադատական յօդուածներով փորձեցին դատափետել բանաստեղծին՝ ուրանալով նրա վաւերական տաղանդը:
Վերեւում մեր յիշատակած գնահատական այս գեղեցիկ խօսքերէն անշուշտ միանգամայն տեղին են եւ արդար, բայց ինքնին չեն արտայայտում այն բուն գնահատականը, որին արժանի է այս բանաստեղծութիւնը: Հեղինակը կարողացել է (ինչքան էլ դա անհաւատալի թուայ քսանամեայ մի երիտասարդ բանաստեղծի համար) «Ջրտուք»-ի պարզ գործողութեանն առնչուող իրարայաջորդ գեղեցիկ պատկերներով արտայայտել այս բանաստեղծութեան բուն գնահատականը, բանաստեղծութիւն, որու խոր իմաստը առաջին հայեացքէն գուցէ ընկալելի չէ միջին մակարդակի ընթերցողի համար: Դա բնութեան երկու հզօր տարրերի՝ ջրի եւ հողի միջոցով տեղի ունեցող տիեզերական արգասաւորութեան մեծ խորհուրդն է: Բանաստեղծութեան հէնց առաջին տողերից վկայութիւնն է՝ ի դէմս այդ խորհրդի:
«Հօյհօ՜յ, առուն յորդառատ դալարին ծոցն է նետուեր գաղջ տարփանքովն իր ջուրին, ուր արեւը կ’ապրի դեռ»:
Քերթուածում ջրի այդ «գաղջ տարփանքով» են արգասաւորւում բնութեան մեծ եւ փոքր բոլոր տարրերը՝ «վարդենիքը, թթաստանն ու ածուները բոլոր», այդ գաղջ ջուրի հեղուկ իրանը օձաճամուկ ձեւերով թեքւում եւ հասնում է «գիւղակին դէմ նստած երիտասարդ ու պչրոտ պարտէզներուն», որոնք այլեւս յափրացած խարակների եւ խութերի վրայ փշրուող «խօլ գետին անարգաւանդ դարպասէն»՝ տարփատենչ կարօտով անհամբեր սպասում են «վերէն վար վազող գաղջ ջուրի հոսանքին՝ պտղաւորուելու համար:
«Ջրտուք»-ի այս գործողութիւնը բանաստեղծութեան մէջ թէեւ տեղի է ունենում գիշերամտին, սակայն հեղինակը ցանկացել է այն ներկայացնել մեզ շքեղ հրավառութեան մէջ, որպէս լուսեղէն մի տօնահանդէս, որին իրենց մասնակցութիւնն կը բերեն ճռճռան ծղրիդները, որոնք, «լուսնակով արբշիռ, անվերջ կը խօսին», ծառերու տերեւները, որոնք «ծափ կը զարնեն ցնծագին», «ոսկեբաշ խարոյկները», որոնք «ուրեք-ուրեք կը վառին», «վարէն ջուրը կը խայտայ, կը խնդայ լոյսն ալ վերէն»:
Ինչպէս երեւում է, այս բանաստեծութեան մէջ ամէն ինչ վկայում է մեծատաղանդ բանաստեծի հանճարեղ երեւակայութեան եւ գեղագիտական բարձր ճաշակի մասին:
Տպաւորիչ է մանաւանդ բանաստեղծութեան աւարտը. «Աղջնակ մը, արիշին տակ նստած, շե՜ր կը կանչէ»: Նրա երգը, որպէս քաղցր օրօր, տարածում է արգասաւորուած բոլոր տարրերի վրայ, որոնք խաղաղ ննջում են, որովհետեւ հողը արդէն ծծել է «ջուրերուն տարփանքը, որ դեռ կը հնչէ», եւ հիմա, թաց, «կը խոկայ իր երկունքին ապագայ», իր հրաշալի ծննդագործութեանը, որ չի ուշանալու:
Այս խօսքերով էլ փակելով մեր հակիրճ յօդուածը հանճարեղ երեւակայութեան արդիւնք հանդիսացող սոյն բանաստեղծութեան մասին չյապաղենք նշել, որ նման չափածոյ ստեղծագործութիւններ շատ քիչ են ոչ միայն հայ դասական քնարերգութեան, այլ (թող թոյլ տրուի մեզ անվարան ըսել) նաեւ համաշխարհային քնարերգութեան մէջ:
Երեւան
ՋՐՏՈՒՔ
Շաւարշ Միսաքեանին
Հօյհօ՜յ, գետը կը թրջէ ցայգուն քամակն արծաթուած,
իր յորձքին մէջ ծեծելով անդուլ խարակն ու խութեր.
հօյհօ՜յ, առուն յորդառատ դալարին ծոցն է նետուեր
գաղջ տարփանքովն իր ջուրին՝ ուր արեւը կ’ապրի դեռ:
Յակուրջի մը առկախած գիւղակն անդին կ’օրօրեն
անրջական հիւսուածքով խումբ մը ժայռի ըստուերներ.
վանքին բակը՝ կ’աղօթեն հսկայ ծառեր տարօրէն՝
որոնց տամուկ շուքին մէջ Աստուածամարն է կայներ:
Ու գիւղակին դէմ նստած, երիտասարդ ու պչրոտ,
պարտէզները՝ վերէն վար վազող ջուրին կը սպասեն.
ա՜լ յափրացած խօլ գետին անարգաւանդ դարպասէն,
ու լըռութիւնը խածնող լուտանքներէն արհաւրոտ:
Գիշերային ջրտուքի ժամն է. լոյսին մէջ կայնած,
մըշակն անքուն, կը սպասէ՜, ոտքը բոպիկ, բահն ուսին.
պարտէզներուն վրայ կ’իջնէ թեթեւ քողք մը միգամած,
ու ծղրիդներ՝ լուսնակով արբշիռ՝ անվերջ կը խօսին:
Ու կ’երկարի լուսարծաթ ժապաւէնն այդ բարբառին,
ինչպէս փախչող ասուպի կոթունները կաթնաւէտ.
աւազին վրայ ջուրերու կ’իյնայ շառաչը վէտվէտ,
խարոյկները՝ ոսկեբաշ՝ ուրեք-ուրեք կը վառին:
Հօյհօ՛յ, առուն կը հասնի ցանկապատին քովերէն
եւ երգի քուղ մը կու գայ պլլըւած իր գօտիին.
սիւք մը կ’անցնի, տերեւները ծա՛փ կը զարնեն ցնծագին.
վարէն ջուրը կը խայտայ, կը խնդայ լոյսն ալ վերէն:
Թումբերն անդուլ կը բացուին, ջուրն անդադար կ’ոռոգէ
վարդենիքը, թըթաստանն, եւ ածուները բոլոր.
բահի երկու հարուածով նայիս առուն կը թեքէ
օձաճապուկ ձեւերով հեղուկ իրանն իր ոլոր:
Ջուրն անընդմէջ կը հոսի, ածուները կը լենան,
ու, դարձուցէ՜ք, կը կանչէ ծեր մը մութին ընդմէջէն.
խիճերուն ու սիկին մէջ, բահերը՝ խո՜ւլ կը հնչեն,
ու դարձուցէք, դարձուցէ՛ք, կը կոչէ ձայնն անխափան:
Աղջընակ մը, արիշին տակ նստած, շե՜ր կը կանչէ,
որ յոգնաբեկ մըշակին օրօրի մը պէս կու գայ.
հողը ծըծեց ջուրերուն տարփանքն՝ որ դեռ կը հնչէ,
եւ հիմակ՝ թա՜ց՝ կը խոկայ իր երկունքին ապագայ:
ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑ
