«Անսկիզբին գաղտնիքները ո՛չ դուն գիտես եւ ո՛չ ալ ես» (Օ. Խայեամ): Կենդանական աշխարհի գլխաւոր, հիմնական եւ որոշիչ արարածը մարդն է. Կիզակէտը գոյութեան, շնորհիւ իր բանականութեան. Հարցումներով լի եւ բազմապատի՛կ, պատասխաններով տարաբնոյթ: Վարկածներ՝ գոյութեան, լինելութեան, տակաւին յստակ ընդունուած տեսութիւնները կը շպրտուին ու կու գան նորեր, կարծես անխօս բնութեան մէկ խօսուն ներկայացուցիչը ըլլար. Հիները կ՛անցնին տեղի տալով նորերու. Գիտութեան յառաջխաղացքը իր դրական կողմերով ունի նաեւ բացասականը որով՝ ապականութիւնը մթնոլորտի, օզօնի գոյացումն ու ընդարձակումը՝ արհաւիրք է կենդանական աշխարհի: Ներքին մղումով, կարծես Պիկ Պէնկի իբրեւ արդիւնք՝ որով յառաջացան արեւներն ու աստղերը, մոլորակները…: Մարդու հոգիին մէջ ալ ծլած է, որ վազքով մը՝ կ՛ուզէ ունենալ, աւելի՛ ունենալ ու հոս կը սկսին ընդհարումներն ու ծայրայեղ պարագային՝ պատերազմները. Բնական աղէտներու առընթեր մարդն ալ իր կարգին աղէտ մը սկսած է դառնալ բնութեան ուր ինք ալ կ՛ապրի: «Բնութիւնը սուրբ է չես կրնար բարեփոխել» (Լաօ Ցէ):
Բնութեան տեղաշարժերը յարատեւ են ու անկասելի: Ի՞նչ էր միլիոնաւոր տարիներ առաջ աշխարհագրական պատկերը մեր մոլորակի. Անծանօթ ու անյայտ տարածք… որ տակաւին կը շարունակուի.թերակղզի մը կը վերածուի կղզիի, (Մալկաշ) կղզի մը կը միանայ մօտիկ ցամաքամասին ու կը դառնայ Հնդկաստան եւ բազմաթիւ այլ օրինակներ: Կան նաեւ տակաւին շարունակուող երեւոյթներ: Բնութեան անակնկալներէ սովորական եւ բացառիկ պարագաներ, ինչպէս երկնաքարեր որոնց առաջքն առնել մարդու հասու չէ:
Անցնելով բնութեան, կենդանական աշխարհի կեանքի շրջանը իրագործելու գոյամարտը յաջողեցնելու համար բնութիւնը իբրեւ պարգեւ տուած է յարձակողական եւ պաշտպանողական գործօններ: Մարդ արարածն ալ պատկանելով կենդանական աշխարհին, դարերէ ի վեր, կը գոյատեւէ, սակայն ունենալով բանականութիւն՝ թէ՛ իր պաշտպանողական եւ թէ՛ յարձակողական միջոցները կը զարգացնէ ու տակաւին ընթացքը կը շարունակուի ի մասնաւորի զինարուեստի մէջ, որով կը յառաջանայ ապականութիւն օդի, ջուրի, ոչ միայն ոռոգման այլ՝ ծովու եւ նոյնիսկ ովկիանոսներու, վտանգելով ծովային կենդանիներու գոյութիւնը:
Հողն ալ հեռու չէ ապականութենէ: Ապրելու համար ոռոգման մշակում է պէտք. Մարդը հո՛ն է իր արհեստագիտութեամբ միջատներու եւ այլ համաճարակներու դէմ դնելու. Եւ այսպէս, ամէն մարզի մէջ բնութեան արհաւիրքներէն մինչեւ մարդակերտ վտանգներու դիմաց պատուար կանգնելու զինուորագրուած յանուն կեանքի ապահովութեան: Զգացում մը՝ որ կը սկսի ծնունդէն, հանգիստ որոնելու մօր գիրկին մէջ, ապա՝ ընկերութեան, որ կարգ ու կանոնով պետութիւն կը կոչուի եւ իբրեւ երկիր, կ՛ունենայ բանակ որ ինչպէս անխուսափելի է, տեղին պիտի պաշտպանէ ու ի հարկին ալ՝ արշաւէ, ընդլայնելով իր զօրութեան շրջագիծը, աւելի ամուր հիմերու վրայ հաստատելու երկիրը ամէն մարզի մէջ ե՛ւ զինուորական ե՛ւ տնտեսապէս: Բնազդին հրամայականն է սա, որուն կ՛ենթարկուին համայն աշխարհի պետութիւններ իրենց կարելիութեան սահմաններուն մէջ, որը սակայն կը դառնայ գլխաւոր պատճառը ընդհարումներու. Քսաներորդ դարուն երկու Համաշխարհային պատերազմ տեղի ունեցաւ երեսուն տարուան ժամանակաշրջանին մէջ: Աւեր ու աւեր: Քանդել, կառուցել, շարժում, եռք, պատճառներ եւ պատրուակներ շատ բայց ակունքը՝ մարդու ոճրածին կառոյցն է եւ բնազդը որով կ՛ուզէ ըլլալ տիրապետող: Մինչ իբրեւ արդիւնք՝ կ՛ունենանք տեղափոխութիւն զանգուածային, աւելի ապահով բնակավայր, նոր ապագայ, ապագայ հայրենիք. Ինչպէս մեր՝ հայերուս պարագային եւ Ափրիկեան այլ երկիրներու ժողովուրդներուն: Նոր կեանք, նոր ապրելակերպ. Խստագոյնը՝ երբ կը պարտադրուի, ինչպէս Ափրիկէի ժողովուրդէն գերեվարուեցան իբրեւ կենդանի աշխատուժ դէպի ԱՄՆ եւ իբրեւ ստրուկ դարեր ծառայեցին, որոնք կը ցոլան ե՛ւ իրենց վարմունքին ե՛ւ իրենց ապրելակերպին եւ արուեստին մէջ. Վերջապէս ամբողջովին, քանի որ ապրուածին արտայայտութիւնը կարելի չէ թաքցնել:
Իբրեւ վերջաբան, ժամանակաւոր է ամէն բան: Արեւներ կը ծնին ու արեւներ կը մարին…ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս. Անկանխատեսելի է սակայն կ՛ապրինք այնքան ատեն որ արեւը կը վառի ու կը մարի, գարունը իր ծաղկունքը կը բուրէ ու կեանք հրաշալիքը իր սեւով ու ճերմակով կ՛ընթանայ դէպի անծանօթ հորիզոնները գալիքին թողելով իր ետին անցեալ մը հազարաւոր տարիներու արգասիքով առլի:
Իբրեւ վերջաբան…«Զհաց մեր հանապազորդ տուր մեզ այսօր»:
ՍԱՐԳԻՍ ՓՈՇՕՂԼԵԱՆ
«Զարթօնք»ի Երէց Աշխատակից
