Այսօր, երբ շարունակւում է «նոր ժամանակների ասպետների» շքերթը՝ հայրերի դէմ մղուող պայքարի յուրօրինակ լուծումներով (հայրերի դէմ որդիների միամի՜տ ու անմիտ պայքար), երբ ճշմարիտ գեղարուեստը, այնուամենայնիւ, կուլ է գնում համաշխարհը շրջափակող ցինիզմին, երբ վաղուց հող դարձած անուններին ցեխ շպրտելու համա՛ր են դափնիների արժանանում կամ ա՛յդ կերպ դառնում նշանաւոր, երբ անցեալի արժէքները վերագնահատւում են նյարդայնացնող «արդարամտութեամբ», երբ գրականութիւնն է դառնում այն անփոխարինելի տեղը, ուր կարողանում են ազատ հայհոյել, բանսարկել և իրագործել «բիզնես պլաններ»՝ օգուտ քաղելով ժամանակին արհամարհուած դասականների այրուած գրքերից, աւելի անհրաժեշտ է դառնում արդարութեան փնտռտուքը:
Մեր կողքին այսօր ապրում են մարդիկ, ում յիշողութեան մեջ տակաւին նւում է անցեալը: Սպաննուած մանկութեան, պատանեկութեան, երիտասարդութեան, երիտասարդութեան սեմին տանուլ տրուած սէրերի եւ երջանկութեան մասին «գազան Սթալինի բռնացումներու» (բնորոշումը Արամ Հայկազինն է) չար հէքիաթը նոյնիսկ հիմա չի թողնում՝ մարդկային հոգիների մէջ պատերազմն աւարտուի…
Չապրուած կեանքի համար մղուող պատերազմը շարունակւում է Անտոնինա Մահարիի սրտի մէջ: 85-ամեայ լիտւուհին, նստած Երեւանի Կասեան փողոցի իր բնակարանում՝ ականաւոր ամուսնու առանձնասենեակում (Անտոնինան թախծախառն ժպիտով է յիշում այդ առանձնասենեակը Մահարիի կենդանութեան օրօք. կատարեալ բոհէմ էր, ուր հայոց Պառնասի անմահները հարբո՜ւմ էին մինչ արեւագալ՝ բա՜րձր երգելով և պատճառաբանելով՝ մահկանացուները երբեք իրենց չեն հասկանայ), կաթիլ-կաթիլ թղթին է յանձնում ամէնը, ինչ պահել է յիշողութեան գզրոցներում:
Անտոնինա Մահարիի յուշերը, «Իմ ոդիսականը» վիպակը և մի շարք պատմուածքներ հրատարակուել են Երեւանում (ռուսերէնով): «Իմ ոդիսականը» վիպակը թարգմանուել (հեղինակի հաւաստմամբ՝ ոչ ամբողջութեամբ) եւ լոյս է տեսել Բէյրութում:
Յուշերը լոյս են սփռում ողբերգական դրուագներով հարուստ 20-րդ դարի 50-ականներին հայ գրական կեանքում տեղի ունեցած այն խմորումների եւ մութ էջերի վրայ, որոնք մեզ են հասել արդէն խեղաթիւրուած եւ այսօր էլ գրական բուռն վէճերի, անձնական վիրաւորանքների եւ լուտանքների անսպառ աղբիւր են: «Անտոնի՛նա,- մահից առաջ պատուիրել էր Գուրգէն Մահարին,- գրի՛ր այն ամէնը, ինչ տեսել ես ու զգացել, պատմի՛ր ճշմարտութիւնը. թերեւս քեզ է բաժին ընկել արդարութեան մունետիկի դերը: Միակ մարդն ես աշխարհում, որն ինձ լաւ է ճանաչում եւ գիտի իմ խոհերն ու ապրումները…»: Անտոնինան գրիչ վերցրեց Մահարիի մահը սգալուց յետոյ:
Իրաւունք չունենք համեստ յուշագրողից պահանջելու բարձրարուեստ գրականութիւն, սակայն պարտաւո՛ր ենք նրա յուշերին վաւերաթղթի արժէք տալ՝ արթնութեան կոչելով սերունդների…խիղճը…
Անտոնինա Պովիլայտիտէ-Մահարիի խնդրանքով ստորեւ ներկայացնում ենք յիշողություններից երեքը:
Մարօ Խաչատրեան
Տպագրուել է «Բագին» հանդէսում (Բէյրութ, 2008, թիւ 4)
Երկու բանաստեղծների ընկերութիւնը. Գուրգէն Մահարին եւ Պարոյր Սեւակը
Տէ ՛ր, փրկի՛ր ինձ ընկերներից:
Թշնամիներից ես ինքս կ’ազատուեմ:
(ժողովրդական առած)
Առաջին անգամ Պարոյր Սեւակին տեսայ Սիբիրից վերադառնալուց յետոյ «Ինտուրիստ» հիւրանոցում: Չնայած այն բանին, որ նա նման էր աֆրիկացու, պարզեցի, որ իսկական ջենտլմէն է, բարձր խորագիտակութիւն եւ քնքուշ հոգի ունեցող մտաւորական:
Մահարիի եւ Սեւակի հանդիպումը շատ բուռն էր. նրանք երկար գրկախառնուել էին, համբուրւում էին եւ դառնութեամբ խօսում անցեալի մասին: Յետոյ Սեւակը շտապեց տուն՝ կնոջ՝ Մայայի եւ փոքրիկ որդու՝ Հրաչիկի մօտ: Այդ օրերին Սեւակը սովորում եւ աշխատում էր Մոսկուայում, իսկ Երեւան էր գալիս համարեա ամէն շաբաթ:
Այս երկու բանաստեղծներին կապում էր իսկական ընկերութիւնը: Յաճախ էր Պարոյրը գալիս մեզ մօտ՝ հիւրանոց, երբ Մոսկուայում էր: Գուրգէնը սիրով էր յիշում իր երիտասարդ ընկերոջը, նրան համարում էր տաղանդաւոր բանաստեղծ, նաեւ ասում էր, որ բարդ բնաւորութիւն ունի, չի յոգնում եւ անվերջ ինչ-որ տեղ է շտապում:
Մեր բազում արկածներից յետոյ վերջապէս տեղափոխուեցինք Կասեան փողոցի այս շէնքը, ուր ստացանք երեքսենեականոց բնակարան: Ահա հենց այդ բնակարանում կազմաւորուեց կատարեալ բոհէմ: Այստեղ հաւաքւում էին Գուրգէնի ընկերները, երկար զրուցում, վիճում: Նման կենսաձեւին Գուրգէնը չդիմացաւ եւ ծանր հիւանդացաւ: Բժիշկները նրան ուղեգիր տուեցին՝ բուժուելու Մոսկուայում՝ Բուժական սննդի ինստիտուտում:
Մենք մայրաքաղաք Մոսկուա հասանք Ապրիլին: Գուրգէնը հաղորդեց Պարոյրին մեր իջեւանելու վայրը: Իսկ տեղաւորուել էինք «Ուկրաինա» հիւրանոցում: Ես եւ Գուրգէնչիկը տաքսիով մեր հայրիկին տարանք հիւանդանոց, եւ բժիշկները որոշեցին նրան այնտեղ պահել քառասուն օր: Ես որդուս հետ մնացի հիւրանոցում: Այդ ժամանակ տղաս ընդամէնը հինգ տարեկան էր՝ գեղեցիկ, կենսուրախ, խարտեաշ գանգուրներով: Շատ բարի երեխայ էր: Յիշում եմ՝ արտասահմանցի հիւրերը նրան շատ էին ուշադրութիւն դարձնում, փորձում էին խօսել, կատակել նրա հետ:
Ահա այդ օրերին Սեւակը ցոյց տուեց իր իսկական, անկեղծ ընկերութիւնը: Նա շատ ուշադիր էր հիւանդ Գուրգէն Մահարիի հանդէպ: Ամէն կիրակի (իսկ դա հիւանդի հետ տեսակցելու օրն էր) գալիս էր հիւրանոց, զանգահարում, ես ու Գուրգէնչիկը իջնում էինք, իսկ այնտեղ կանգնած էր լինում բանաստեղծը՝ վարդերի հսկայական փնջով: Պարոյրը համբուրում էր ձեռքս.«Տիկի՛ն Անտոնինա, գնանք Գուրգէն-խանի մօտ»: Մենք նստում էինք տաքսի եւ գնում մեր սիրելի Մահարիին այցելութեան: Գուրգէնչիկն ամբողջ ընթացքում բռնած էր պահում Սեւակ քեռու ձեռքը. կարծես վախենում էր կորցնել նրան:
…Մենք հիւանդանոցում ենք: Այդ օրը մեր տղան ծաղիկները մեկնեց հօրը եւ ասաց.«Սիրելի՛ հայրիկ, սա քեզ համար է: Դու ե՞րբ ես վերադառնալու: Մենք տխրում ենք առանց քեզ: Իսկ այս ծաղիկները Սեւակ քեռին է բերել»: Երբ Գուրգէնն իմացաւ, որ իր ընկերը շատ փող է ծախսում մեզ համար, խստօրէն ասաց.«Պարո՛յր ջան, այլեւս նման բան մի՛ արա: Ախր դու ուսանող ես…Վարդերը շատ շքեղ են, շատ շնորհակալ եմ»: Գուրգէն-խանը համբուրեց երեքիս, Պարոյրից վերցրեց թերթերը եւ ասաց մեզ.«Իսկ հիմա դուք կարող էք զբօսնել այգում (ինքը նոյնպէս նստած էր այգում), իսկ ես ուզում եմ զրուցել ընկերոջս հետ»:
Ես եւ Գուրգէնչիկը սկսեցինք ուսումնասիրել գեղեցիկ ծաղկաթմբերը, բժշկուհիները զարմացած հայեացքով հետեւում էին մեզ:
Պարզուեց, որ Սեւակն արդէն հասցրել է լինել Երեւանում եւ բերել է տարբեր նորութիւններ, թարմ թերթեր, ամսագրեր: Գուրգէնը երջանիկ էր. մենք լսում էինք նրա քրքիջը, եւ ես շատ ուրախ էի, որ նա լաւ է զգում: Իսկ Գուրգէնչիկը տրամադրութիւն չունէր.
-Մայրի՛կ, արի՛ գնանք հայրիկի մօտ: Մենք եկել ենք, որ նրա կողքին լինենք:
-Հիմա չի կարելի, տղա՛ս: Այնտեղ Սեւակ քեռին է, նրանք կարեւոր խօսակցութիւն ունեն:
Այո՛, այդ երկու Դոն Ժուանները, երկու սրտակերները, երկու խենթ բանաստեղծները լաւ էին հասկանում միմեանց եւ երջանիկ էին, երբ միասին էին:
Իսկ երբ աւարտուեց տեսակցութեան ժամը, Գուրգէնը կանչեց մեզ եւ ասաց.«Հիմա, սիրելի՛ Անտոնինա, վերադարձէք հիւրանոց, կը գնաք ռեստորան, թող Պարոյրն իր համար խմիչք պատուիրի, որքան ուզում է: Ափսօսում եմ, որ ձեզ հետ չեմ լինելու: Բարի ախորժակ եւ ցտեսութիւն մինչ միւս կիրակի»:
Նա նորից համբուրեց մեզ, շոյեց Գուրգէնչիկին եւ ասաց.
-Բալի՛կ ջան, տղա՛ս, մի՛ տխրիր, շուտով ձեզ հետ կը լինեմ:
-Հայրի՛կ, հիմա գնանք, հերիք է այստեղ մնաս: Դու անվերջ հիւանդանոցներում ես…Առանց քեզ տխուր է: Մայրիկը միշտ լալիս է…
-Շուտով, շուտով, բալի՛կ ջան:
Տրտմութեամբ մենք մեր հայրիկին թողեցինք հիւանդանոցում, գնացինք հիւրանոց, ռեստորան: Սեւակը իր համար օղի թէ կոնեակ պատուիրեց, լաւ ճաշեցինք, իսկ յետոյ գնացինք զբօսնելու հիւրանոցի շուրջը՝ Մոսկուա գետի եզերքին: Եղանակը հրաշալի էր, շուրջն այնպէ՜ս գեղեցիկ էր: Գուրգէնչիկն ամուր բռնել էր Սեւակ քեռու ձեռքը.«Թող չգնայ: Նրա հետ հետաքրքիր է: Նա հայրիկի ընկերն է, բանաստեղծ: Ես սիրում եմ Սեւակ քեռուն»:
Նա ինքն էլ չէր շտապում տուն: Պատմում էր կնոջ՝ Մայայի, որդու՝ Հրաչիկի մասին, որը Գուրգէնչիկից մի քանի տարով մեծ էր: Պարոյրը շատ էր սիրում իր ընտանիքը եւ կարօտում էր: Նա երկար խօսում էր Գուրգէն-խանի մասին, հիանում էր նրա տաղանդով, հումորով, պատմում էր՝ ինչպէս է սպասել նրա վերադարձին եւ որքան ուրախ է, որ Գուրգէն Մահարին վերջապէս Երեւանում է:
-Շնորհակալութիւն, տիկի՛ն Անտոնինա, որ այնտեղ ծանր օրերին միայնակ չէք թողել հիւանդին եւ փրկել էք նրա կեանքը: Գուրգէն-խանն ինձ ասել է, որ եթէ չլինէր Անտոնինան, իր ոսկորները կը մնային սիբիրեան հողում, ինչպէս դա եղաւ շատ-շատերի հետ: Շնորհակալ եմ, որ Դուք, հերոսակա՛ն բնաւորութիւն, արել էք ամէն ինչ՝ նրան մահուան ճիրաններից ազատելու համար: Դրա համար, տիկի՛ն Անտոնինա, ես յարգում եմ Ձեզ, հիանում եւ երախտապարտ եմ, որ Դուք փրկել էք հայ գրողին, այդպէս խնամքով հոգ էք տանում նրա մասին: Ամէն մէկը չէր կարող կեանքը կապել նման հիւանդ մարդու հետ…
Եւ այսպէս՝ ամէն կիրակի:
Գուրգէնչիկը մեծ հիացմունքով նայում էր Սեւակ քեռուն.«Հայրիկն ասում է, որ Պարոյրը մեծ բանաստեղծ է: Երեւի ես նոյնպէս բանաստեղծ դառնամ: Գուցէ՝ օդաչու. չգիտեմ, դեռ չեմ որոշել: Բայց հնարաւոր է՝ ոստիկան. նա էլ կարեւոր դէմք է: Եւ այնքան գեղեցիկ գլխարկ է կրում…»:
Պարոյրը մեծ յարգանքով էր վերաբերւում ինձ, իսկ ես նրան համարում էի «անառակ եղբայր» (նա ինձնից փոքր էր մէկ տարով): Մի անգամ ես ուզում էի «դաստիարակել» իմ եղբայրիկին, որ նա այդքան շատ չծխի: Իսկ նա ամբողջ օրը ծխում էր ու ծխում: Լաւ էր, որ մենք թարմ օդում էինք: Պարոյրն ասաց, որ նոյնիսկ գիշերն է ծխում:
-Իսկ ե՞րբ էք քնում,- հարցնում եմ:
-Ինքս էլ չգիտեմ: Ես այնքան հոգսեր ունեմ, որ քունս չի տանում…
Ահա այսպիսի անմոռանալի ժամեր ենք անցկացրել հայ մեծ բանաստեղծի հետ:
Մի անգամ ահա թէ ինչ «սարքեցի»: Ռեստորանում ընթրելուց յետոյ դուրս եկանք զբօսնելու Մոսկուա գետի ափին: Բոլորս բարձր տրամադրութիւն ունենք: Շուրջը հէքիաթային բնութիւն է: Պարոյրը շատ ուրախ է: Նա արտասանում է ինչ-որ հայերէն բանաստեղծութիւն: Գուրգէնչիկը հիացած նայում է բանաստեղծի դէմքին եւ բռնել է ձեռքը: Իսկ Սեւակը՝ ինքն արդէն հայր, կախարդել է մեր տղային:
Ահա այդ պահին ես սկսեցի.
-Պարո՛յր, հիմա ես Ձեզ հետաքրքիր բան կը պատմեմ: Դուք հաճոյքով կը լսէք այդ մասին: Երբ մենք Մոսկուա ենք գալիս, ամէն տարի հիւրանոցում մեզ այցի է գալիս Յասմիկը Ձեր դստեր հետ: Ի՜նչ լաւ երեխայ է: Ի՜նչ գեղեցիկ աղջիկ: Մենք շատ ենք սիրում Ձեր դստերը, իսկ Գուրգէնչիկը երջանիկ է զգում, երբ նրանք գալիս են, որովհետեւ խաղում է նրա հետ: Ես եւ Գուրգէն-խանը հիանում ենք՝ նայելով նրանց:
Պարոյրը կանգ առաւ: Մռայլուեց: Ճակատին ու դէմքին կարմիր հետքեր յայտնուեցին: Ես հիմա էլ տեսնում եմ այդ ամէնը: Չեմ կարող մոռանալ:
-Նշանակում է՝ Գուրգէն-խանը նոյնպէս գիտի այդ մասին: Եւ ի՞նչ է ասում նա,- հարցրեց բարկացած:
-«Ապրես, Պարո՛յր: Այսպիսի լաւ երեխա. իսկական հրաշք: Եւ ինչքա՜ն նման է հօրը: Մենք նրան շատ ենք սիրում, որովհետեւ մեր հրաշալի բանաստեղծի դուստրն է»:Հենց այսպէս էլ ասում է Գուրգէնը,- ասացի ես:
-Հա՛, նա խայտառակում է ինձ: Երեխային բերում է ինստիտուտ, որտեղ աշխատում եմ: Հասցրեց ինձ այն բանին, որ հիւանդացայ եւ պառկեցի հոգեբուժական հիւանդանոցում. երեք ամիս չէի կարողանում խօսել: Կարճ ասած՝ կորցրել էի խօսելու ունակութիւնս: Ճիշդ է, ինձ այնտեղ բուժեցին: Բայց նյարդերս քայքայուած են,- ասաց Պարոյրը ցաւով:
Այդ պահին ես հասկացայ՝ ինչ սարսափելի սխալ եմ թոյլ տուել՝ դիպչելով նրա ցաւոտ տեղին: Ես բառեր էի փնտրում, որ սփոփեմ նրան:
-Պարո՛յր ջան (առաջին անգամ նրան այդպէս դիմեցի), ես դրանում ոչ մի խայտառակութիւն չեմ տեսնում: Դուք բանաստեղծ էք եւ աւելին, քան բանաստեղծը: Հեշտ սիրահարուող էք: Դուք սիրել էք մի կնոջ, նա էլ՝ Ձեզ, եւ ծնուել է սիրոյ պտուղը: Դուք հրաշալի աղջիկ ունէք: Իմիջիայլոց, Յասմիկը մինչեւ հիմա սիրում է Ձեզ…
-Հարկաւոր չէ ինձ նրա սէրը: Նա թունաւորել է ողջ կեանքս…,- մեր բանաստեղծը երկար խօսեց բարկացած. ամբողջ ընթացքում ծխում էր, կարծես դրա մէջ էր փնտռում մխիթարութիւնը:
-Ես ներողութիւն եմ խնդրում, որ Ձեր ցաւոտ կէտին դիպայ: Բայց ես չգիտէի: Խնդրում եմ՝ Գուրգէնին ոչինչ մի՛ ասէք…
-Կարծես դա շատ հաճելի թեմա է, որ ես էլ կիսուեմ Գուրգէն-խանի հետ: Տհաճ է այդ մասին յիշելը:
-Բայց ներեցէ՛ք ինձ, խնդրում եմ: Յոյս ունեմ, որ միւս կիրակի նորից կը գաք: Այլապէս Գուրգէնը կարող է յուզուել:
-Ինչպէ՞ս կարող եմ չգալ Գուրգէն –խանի մօտ: Նա ինձ կը սպասի: Մահարիի հետ շատ հետաքրքիր է: Նա պայծառ անհատականութիւն է: Իմ հոգեւոր հայրը:
Հիւանդանոց գնալուն մնում էր մէկ կիրակի: Պարոյրը հրաժեշտ տուեց բարեկամաբար: Համբուրեց ձեռքս.«Ներեցէ՛ք, տիկի՛ն Անտոնինա, շատ տաքացայ: Աստուա՛ծ իմ, որքա՜ն շատ սխալներ եմ գործել»: Խոստացաւ գալ, Երեւանից բերել լուրեր, թարմ թերթեր, ամսագրեր: Դա իր պարտքն էր համարում: Խառնեց Գուրգէնչիկի մազերը, իսկ վերջինս ուրախացաւ, որ Պարոյր քեռին այդպէս սիրում է իրեն:
Այս պատմութիւնից ես հետեւութիւն արեցի: Այդ անվերջանալի կապերը տարբեր կանանց հետ, այդ սիրային պատմութիւնները տղամարդկանց կեանքում ծնում են իրարանցում եւ քաոս, խաթարում են առողջութիւնը, հոգեւոր աշխարհը, յաճախ՝ ընտանիքը: Բայց կը սթափուե՞ն երբեւէ այս կնամոլները: Անլուծելի խնդիր է:
Երբ մենք մտանք մեր համարը, Գուրգէնչիկը սկսեց ինձ հանդիմանել.«Մայրի՛կ, կարծես թէ դու վիրաւորեցիր Սեւակ քեռուն: Ես տեսայ, թէ ինչպէս բարկացաւ եւ կարմրեց: Ես ցաւում եմ նրա համար, վախենում եմ, որ կը հիւանդանայ: Ես սիրում եմ Սեւակ քեռուն: Նա հայրիկի ընկերն է»: Պէտք է ասեմ, որ մեր որդին ինձ նման է: Ինչպէս ես, սիրում է դաստիարակել: Շատ անգամ է ասել հօրը.«Հայրի՛կ, օղի խմելը յիմար սովորութիւն է եւ շատ վտանգաւոր է առողջութեան համար: Ծխելն էլ է վտանգաւոր: Մայրիկն է ասել»: Ուրիշ անգամ.«Հայրի՛կ, ես եւ մայրիկը նրա՛ համար ենք քեզ դաստիարակում, որովհետեւ վախենում ենք, որ կը հիւանդանաս: Յոգնել ենք «Շտապ օգնութիւն» կանչելուց»:
Ահա այսպէս: Երկու դաստիարակ Գուրգէն-խանի գլխին: Բայց վերջինս իսկական հայ էր. չէր յանձնւում: Դրա համար էլ հիւանդանում էր: Ասում էր.«Աւելի լաւ է հիւանդանամ, քան ձեզ ենթարկուեմ»:
Յաջորդ կիրակի Պարոյրը դարձեալ զանգահարեց մեզ: Մենք իջանք եւ հանդիպեցինք բանաստեղծին: Նա բարձր տրամադրութիւն ունէր: Այս անգամ ծաղիկները ես գնեցի: Վերջին անգամ էինք գնում հիւանդանոց: Երկուշաբթի օրը Գուրգէնին դուրս են գրելու հիւանդանոցից: Ինչպէս միշտ, Գուրգէնչիկը հօրը յանձնեց ծաղիկները: Նա մեզ համբուրեց եւ ուղարկեց զբօսնելու: Պարոյրի հետ շատ հետաքրքրական էր: Բայց մենք չէինք վիրաւորւում. ուրախ էինք, որ լաւ է զգում:
Երբ աւարտուեց տեսակցութեան ժամը, Գուրգէնը գրկեց ինձ եւ որդուն, իսկ Պարոյրին ողջագուրուեց աւելի ջերմ: Շնորհակալութիւն յայտնեց անկեղծ ընկերութեան համար, ուրախ հանդիպումների համար: Սեւակը խոստացաւ այցելել մեզ Լիտուայից մեր վերադարձից յետոյ: Նա շատ ջերմ հրաժեշտ տուեց: Համբուրեց ձեռքս.«Տիկի՛ն Անտոնինա, ես ուրախ եմ, որ Գուրգէն-խանը Ձեր ձեռքերում է: Շնորհակալ եմ ամէն ինչի համար, մինչ հանդիպում Երեւանում»: Գուրգէնչիկին համբուրեց հօր նման: Տղան ուրախ է, որ Սեւակ քեռին այդպէս բարի է իր հանդէպ:
Ահա այսպէս ամառն անցաւ, բոլորիս մնացին ուրախ յիշողութիւններ…
Երկուշաբթի օրը ես եւ որդիս գնացինք՝ հայրիկին հիւանդանոցից տուն տանելու: Գուրգէնչիկը երջանիկ էր: Գուրգէն-խանը՝ նոյնպէս: Իսկ ես ողջ գիշեր չէի քնել ուրախութիւնից:
Ինստիտուտում, ըստ էութեան, բուժել էին հիւանդին: Գուրգէնը լաւ էր զգում:
Տոմսերը գնուած էին, եւ յաջորդ օրը մենք մեկնեցինք Լիտուա: Փառք Աստծոյ, նորից բոլորս միասին ենք: Պալանգայում Գուրգէնը հանդիպեց ընկերներին, լիտուացի գրողներին: Ես ու տղաս լողում էինք ծովում, երկար զբօսնում էինք եւ վայելում հրաշալի բնութիւնը: Կարճ ասած՝ ամառը հիանալի անցկացրինք: Սեպտեմբերի սկզբին Երեւանում էինք:
Գուրգէնը մտածում էր գիրք գրել իր հայրենի Վան քաղաքի մասին եւ վերադարձից յետոյ սկսեց աշխատել:
…Հիմա Պարոյրը ապրում է մեր հարեւանութեամբ՝ կողքի մուտքում: Նա արդէն երկրորդ կնոջ՝ Նելլիի՝ Յասմիկի ընկերուհու հետ է ապրում: Իսկ Մայան (յետագայում Մայան ինքն է ինձ ասել), իմանալով, որ ամուսինը ապօրինի դուստր ունի Մոսկուայում, չի կարողացել ներել, եւ նրանք բաժանուել են, թէեւ Մայան շարունակում էր սիրել Պարոյրին:
Սեւակի նոր ընտանիքում արդէն որդի կայ՝ Արմէնը: Կեանքը շարունակւում է…
Տխուր յիշողութիւններ. հիւանդանոցում
Գուրգէն Մահարիի կեանքի վերջին տարին
Յաճախ եմ երազում տեսնում Գուրգէն Մահարիին. նա միշտ տխուր է, նեղսրտած, մտահոգ…
Անտոնինա Մահարի
1968 թուական: Մենք լրիւ կազմով՝ երկու Գուրգէնն ու ես, Լիտուայից վերադարձանք Երեւան: Գնացքում Գուրգէնի վիճակն անսպասելիօրէն վատացաւ: Բժշկական օգնութիւն է անհրաժեշտ: Ջերմութիւնը 40 աստիճան է: Ես տագնապի մէջ եմ: Յայտնեցի ուղեկցորդուհուն: Թբիլիսիում կանգնեցրին գնացքը, եկան բժիշկները եւ կատարեցին անհրաժեշտ ամէն ինչ: Ամբողջը՝ մարդկայնօրէն: Յետոյ ասացին ինձ.«Երեւանում՝ անմիջապէս հիւանդանոց: Շտապ վիրահատութիւն է անհրաժեշտ: Մենք արդէն հաղորդել ենք այնտեղ»:
Ես եւ Գուրգէնչիկը սարսափի մէջ ենք: «Հայրի՛կ, հայրի՛կ, դու էլի հիւանդանո՞ց ես գնալու: Ինչո՞ւ մեր բախտը չի բերում»,-հեծկլտում էր 12-ամեայ տղան:
Երեւանում՝ կայարանում, «Շտապ օգնութեան» մեքենան արդէն մեզ էր սպասում: Մենք հրաժեշտ տուինք Գուրգէնին, եւ նրան տեղափոխեցին հիւանդանոց:
Տանը մնացինք երկուսով՝ ես եւ Գուրգէնչիկը: Չնայած սեպտեմբերեան տաք օրերին՝ մեր տունը ցուրտ էր եւ դատարկ: Հիմա ամէն օր ես եւ որդիս մեր հայրիկին այցելութեան ենք գնում հիւանդանոց:
Գուրգէնին պատրաստում են վիրահատութեան: Նա շոյում է տղային եւ արցունքն աչքերին ասում.
-Որտեղի՞ց յայտնուեցիր այսքան բարի, նուրբ, զգայուն. կարծես այս աշխարհից չլինես: Մեծացի՛ր խելացի, օժտուած, գեղեցիկ, բարձրահասակ եւ սլացիկ, ինչպէս բարդի: Չգիտեմ՝ ինչ է քեզ սպասում այս բիրտ աշխարհում: Միայն մի բան կարող եմ ասել, բալի՛կ ջան, որ դու զարդարում ես իմ ծերութիւնը: Շնորհակալ եմ ճակատագրին, որ ուղարկեց ինձ այս բարի հրեշտակին՝ քո մօրը. մայրդ փրկեց ինձ եւ պահպանում է մինչեւ հիմա: Շնորհակալ եմ Աստծուն, որ ինձ տուեց քեզ, տղա՛ս:
-Հայրի՛կ, տո՛ւն գնանք: Առանց քեզ մեր տունը դատարկ է եւ շատ տխուր,- աղաչում էր մեր տղան:
-Սպասի՛ր, սպասի՛ր, տեսնենք՝ բժիշկներն ինչ են ասում,- պատասխանեց հիւանդը տխրութեամբ:
Մի օր՝ վաղ առաւօտեան, Լիտուայից բերեցին Կոստան Զարեանին: Նա այնտեղ հանգստանում էր առողջարանում: Նրա հետ տեղի էր ունեցել նոյն պատմութիւնը, ինչ որ Մահարիի հետ: Նրան ուղեկցում էր մի երիտասարդ բժիշկ՝ բժշկական գիտութիւնների թեկնածու: Վերջինս իմ հայրենակիցն էր, իսկական բժիշկ, իսկական մարդ:
Գուրգէն Մահարիին շտապ վիրահատեցին, այնուհետեւ կիսագիտակից վիճակում բերեցին հիւանդասենյակ: Ահա թէ ինչ ասաց իմ հայրենակից բժիշկը, որ ներկայ էր եղել վիրահատութեանը.
-Ես զարմացած եմ, ցնցուած եւ վրդովուած բժիշկների անհոգի վերաբերմունքից: Նրանք վիրահատութիւն կատարեցին առանց անզգայացման, ծաղրում էին հիւանդին: Մեզ մօտ՝ Լիտուայում, հիւանդի հետ նման կերպ վարուող բժշկին անմիջապէս կ’ազատեն աշխատանքից: Ահա իմ խորհուրդը, քո՛յր իմ: Եթէ ուզում ես՝ ամուսինդ այստեղից ողջ դուրս գայ, ոչ մի րոպէ մենակ մի՛ թող նրան: Հսկի՛ր օր ու գիշեր: Հնարաւոր է՝ դա փրկի հիւանդին: Բժիշկների վրա յոյս մի՛ դիր: Այստեղ, չգիտեմ ինչու, թշնամաբար են ընդունում Գուրգէն Մահարիին:
Իսկ ես գիտեմ…
Այս տխուր պատմութեանն ականատես լինելով՝ ամէն օր աղօթում էի Աստծուն, որ ազատի բժիշկներից, հիւանդանոցից, չեկիստներից եւ բանտից: Մինչեւ հիմա անվերջ կրկնում եմ այդ աղօթքը…
Իմ սիրելի՛ Գուրգէն Մահարի, պարզւում է՝ դու հիմա ընկել ես «հայրենասէրների» ձեռքը: Երեւում է՝ քո դէմ պատերազմի են դուրս եկել անգամ «սպիտակ խալաթները»: Հիմա պէտք է մտածել քեզ մենակ չթողնելու մասին: Գուրգէնչիկը 12 տարեկան է: Նրան նոյնպէս չի կարելի մենակ թողնել:
Փառք Աստծոյ, Գուրգէնի ազգականը՝ Արամ Աճէմեանը, սովորում է Երեւանում՝ ճարտարապետական ֆակուլտետում: Շատ բարի, ազնիւ երիտասարդ է, քսան տարեկան: Այդ ծանր օրերին Արամը մեզ յենարան դարձաւ: Ցերեկը նա էր հերթապահում Գուրգէնի մօտ, մինչ ես գնում էի գնումներ կատարելու, կերակուր պատրաստելու եւ բնակարանը կարգի բերելու: Իսկ գիշերը հերթապահում էի ես. Արամը մնում էր Գուրգէնչիկի կողքին, օգնում նրան տնային յանձնարարութիւնները կատարելիս: Նրանք այնքան նման էին, կարծես երկու եղբայրներ լինէին: Հիմա ես երկու որդի ունէի: Գուրգէնը շատ էր սիրում Արամին:
Արամը Կահիրէից էր եկել: Նա, հերթապահելով հիւանդի կողքին, պատմում էր նրան իր քաղաքի մասին, իր հօր՝ Գուրգէնի հօրեղբօր որդու մասին: Եւ Գուրգէնը աստիճանաբար ուշքի էր գալիս: Բայց, այնուամենայնիւ, նա ծանր հիւանդ էր, ջերմութիւնը չէր իջնում:
Վիրահատութիւնից երկու օր անց բժիշկներն ինձ յայտնեցին, որ Գուրգէն Մահարիի վիճակն անյուսալի է: Թող գան հարազատները եւ ընկերները՝ հրաժեշտ տալու: Այս ամէնը նրանք ասացին հրճուանքով, կարծես հարսանեկան արարողութեան էին հրաւիրում…
Գրողներից ոչ ոք չեկաւ: Ինչպէս ամէն օր, եկաւ Վարդան Աճէմյանը: Հաւատարիմ եղբայր, հաւատարիմ ընկեր: Նա շատ մտահոգ էր եւ տխուր, որ իր հարազատ մարդը հեռանում է այս աշխարհից: Ես որոշեցի նրան զուարթացնել.
-Վարդա՛ն Նիկիտովիչ, ես մտածում եմ, որ դեռ ամէն ինչ կորած չէ: Ես ու Արամը կը հերթապահենք, կ’անենք ամէն ինչ, որ Մահարին դուրս գայ հիւանդանոցից:
-Սիրելի՛ Անտոնինա, ի՞նչ խօսքերով արտայայտեմ երախտագիտութիւնս այն ամէնի համար, ինչ որ արել ես յանուն իմ հիւանդ եղբօր: Շնորհակալ եմ քեզնից,- ասաց Վարդանը եւ արցունքն աչքերին հեռացաւ:
Եկան Գուրգէնի հարազատները՝ Էմման, իր դուստր Նատաշան եւ փեսան՝ Արիկը: Հրաշալի մարդիկ: Նրանք ոգեշնչեցին եւ յոյս տուեցին ինձ:
Մի անգամ՝ վաղ առաւօտեան, երբ դեռ ես էի հերթապահում, Հայաստանի կոմկուսի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինեանը իր շքախմբով մտաւ Գուրգէն Մահարիի հիւանդասենեակը: Վերջինս ուրախացաւ, եւ երկար զրուցեցին: Քոչինեանը կատակում էր հիւանդի հետ, եւ դա ուժ էր տալիս տանջուած գրողին: Քոչինյանն ինձ նոյնպէս հաճոյախօսութիւններ արեց եւ նոյնիսկ երախտագիտութիւն յայտնեց: Յետոյ հրաժեշտ տուեց եւ գնաց: Աչքերում թախիծ ու ափսօսանք կար: Նա բարի մարդ էր:
Մի անգամ՝ ուշ գիշերով, Բայանդուրը եկաւ որդու՝ Աշոտի հետ: Գուրգէնը շատ ուրախացաւ՝ տեսնելով գրականութեան աշխարհի մարդու: Բայանդուրն ասաց, որ ես կարող եմ տուն գնալ, իսկ ինքը կը մնայ եւ կը հերթապահի մինչ առաւօտ: Ես հանգիստ էի, որովհետեւ թողնում էի Գուրգէնին յուսալի ձեռքերում: Աշոտը ուղեկցեց ինձ: Մենք ոտքով էինք գնում: Ուշ գիշեր էր, եւ քաղաքային տրանսպորտն արդէն չէր աշխատում: 18-ամեայ պատանի Աշոտը, որը նկարիչ ուսանող էր, ինձ մխիթարում էր հարազատ մարդու նման, եւ շատ հաճելի էր, որ Երեւանում դեռ կային այսպիսի զգայուն, հիանալի մարդիկ:
Ամէն օր Գուրգէնչիկը լինում էր հիւանդանոցում.
-Ես ուզում եմ տեսնել հայրիկին: Ես ուզում եմ լինել հայրիկի կողքին: Ինչո՞ւ նա չի գալիս տուն: Անվերջ այդ հիւանդանոցները…Օ՜յ, ինչպէ՜ս են նրանք յոգնեցրել ինձ…
Գուրգէնը, իհարկէ, չգիտէր, որ բժիշկները խաչ են քաշել իր վրայ: Ես ցոյց չէի տալիս, որ մեր գործերը վատ են: Բայց որպէսզի պարտքս կատարեմ մինչեւ վերջ, մի անգամ Գուրգէնին ասացի.
-Հնարաւոր է՝ դու ուզում ես տեսնել կնոջը, որին սիրել ես, ասա՛, եւ ես կը գտնեմ նրան:
Գուրգէնը պատասխանեց.
-Կինը, որին ուզում եմ տեսնել եւ որին սիրում եմ, այստեղ է՝ իմ կողքին: Իմ սիրելի՛ Անտոնինա, ոչ ոք չի կարող փոխարինել քեզ: Ինքը՝ Աստուած է ուղարկել այսպիսի բարի հրեշտակ իմ կեանքի ծանր օրերին: Դու երկրորդ կինն ես մօրիցս յետոյ, որը մայրաբար հոգ է տանում իմ մասին:
-Գուրգէ՛ն, իսկ գուցէ դու ուզում ես տեսնել Գրիգորի՞ն (արդէն երկու տարի էր՝ մեր անառակ որդին չէր երեւում), ասա՛, ես կը գտնեմ նրան եւ կը բերեմ այստեղ:
-Եթէ նա չի փնտռում ինձ, ինձ էլ հարկաւոր չէ: Ինչի՞ս է պէտք նա: Յիմար էի այն ժամանակ, երբ ամուսնացայ: Երեսուներկու տարեկան էի, դեռ չէի ամուսնացել. թէ ինչո՞ւ իզուր այդ ժամանակ յիմարացայ,- բարկացած պատասխանեց Գուրգէնը: Իր համար տհաճ բաների շուրջ էլի շատ խօսքեր ասաց, որոնք տանջում էին շարունակ…Որպէսզի փոխեմ հիւանդին տհաճութիւն պատճառող թեման, ես խօսակցութիւնը տարայ դէպի նրա «անիծուած գիրքը».
-Գիտե՞ս, Գուրգէ՛ն, քո գիրքը հանճարեղ է, քո թշնամիները նախանձից են վայում: Ապագայում ծառայութիւններիդ համար կը գնահատուես: Դու կարող ես հպարտանալ քո ստեղծագործութեամբ:
Գուրգէնը մտածեց եւ ցաիով ասաց.
-Ես գիտեմ՝ գալու են ուրիշ ժամանակներ: Կը գտնուի եւ «քաջ Նազարը» ( որքա՜ն մեծ է մեր գրող Թումանեանը, ինչպիսի˜ կերպարներ է ստեղծել) եւ իմ անունով հեռուն կը գնայ, նոյնիսկ հերոս կը դառնայ: Բայց այդ ամէնը նա չի վաստակել, որովհետեւ ծանր օրերին կողքիս չի եղել: Իսկ ինչ վերաբերում է իմ գրքին, ես համոզուած եմ, որ գրականութեան մէջ կը գտնուեն բիզնեսմեններ, սպեկուլեանտներ, ովքեր իմ՝ արիւնով եւ սրտով գրուած ստեղծագործութիւնից մեծ շահոյթ կ’ունենան: Դու տեսնո՞ւմ ես, Անտոնի՛նա, ով է աշխատում, տանջւում, եւ ում են հասնում դափնիներն ու հոնորարները: Դու հո լաւ գիտես՝ ինչպիսի «երախտագիտութիւն» ես ստացայ այս գրքի համար: Քեզ՝ իմ ծանր ճակատագրի ուղեկցուհուն էլ բաժին հասաւ: Հիմա ուշադիր լսի՛ր, թէ քեզ ինչ եմ խնդրում: Դու միակ մարդն ես ամբողջ աշխարհում, որը գիտի իմ մասին ողջ ճշմարտութիւնը եւ լաւ է հասկանում՝ ով է բարեկամ, ով՝ թշնամի: Գրի՛ր, սիրելի՛ս, ամէնը, ինչ որ գիտես, եւ ոչ ոքի մի՛ խնայիր: Ե՛ւ այս հիւանդանոցի մասին գրիր, ե՛ւ բժիշկների: Ես ուզում եմ, որ աշխարհն իմանայ՝ ինչպէս են վարւում տանջուած հիւանդ գրողի հետ: Գրի՛ր: Դա իմ ցանկութիւնն ու խնդրանքն է:
-Ոչ ոք չպէտք է մոռացուի, ոչինչ չպէտք է մոռացուի,-խոստացայ ես:-Կը կատարուի՛:
Գնալուց առաջ իմ հայրենակիցը օգտակար խորհուրդներ տուեց, թէ ինչպէս հիւանդին զերծ պահեմ թոքերի բորբոքումից, որը յաճախ է լինում վիրահատութիւնից յետոյ: Ես ուշադրութեամբ լսեցի նրա խորհուրդները եւ սրբօրէն կատարեցի: Նա գնաց՝ մեր բժիշկների վարքագծի վրայ զայրացած.«Նրանք խայտառակում են մեր մարդասիրական մասնագիտութիւնը, եւ ես երբեք չեմ մոռանայ դա: Այդպիսի անհոգի վերաբերմունք մեր երկրում չեմ տեսել…»:
Գուրգէնն արդէն գիտակցութեան եկաւ եւ սկսեց ապաքինուել: Մի գեղեցիկ առաւօտ բժիշկներն ասացին, որ Մահարիին կարող ենք տուն տանել: Այսպէս, ի հեճուկս բժիշկների, յուրախութիւն ընկերների, ի երջանկություն ինձ եւ Գուրգէնչիկի՝ Գուրգէն Մահարին այսօր թողնում է հիւանդանոցը: Գիշերը հերթապահեցի, առաւօտեան զանգահարեցի տուն եւ յայտնեցի ուրախ լուրը: Իմ երկու որդիները երջանկացած եկան հիւանդանոց: Ես ասացի Արամին.
-Արա՛մ ջան, մենք յաղթեցինք: Այս գործում դու մեծ ներդրում ունես: Առանց քո օգնութեան ես գլուխս կը կորցնէի: Շնորհակալութիւն, մեծ շնորհակալութիւն քեզ:
-Մօրաքո՛յր Անտոնինա, ես արեցի ամէն ինչ, որ հօրեղբայրս ապրի: Ես պատմում էի նրան Կահիրէի եւ հօրս մասին հետաքրքրական պատմութիւններ: Տեսնում էի, որ հօրեղբայր Գուրգէնը հետաքրքրությամբ է լսում պատմածներս:
-Շնորհակալ եմ, Արա՛մ ջան: Դու մեր երկրորդ որդին ես. Գուրգէնը սիրում է քեզ. չէ՞ որ ծանր օրերին դու իր կողքին էիր:
Գուրգէնչիկը մնաց հօր կողքին. օգնում էր հագնուել եւ շտապեցնում էր.«Արա՛գ, արա՛գ, շո՛ւտ գնանք այստեղից»:
Մեր սիրելի Արիկը իր մեքենայով բոլորիս տուն տարաւ: Մեծ զգուշութեամբ մենք տեղափոխեցինք Գուրգէնին: Փառք Աստծոյ, դարձեալ բոլորս տանն ենք: Չեմ կարող նկարագրել մեր ուրախութիւնը:
Մեր դուրս գալուց առաջ՝ վերջին րոպէին, ինձ մօտեցաւ սպիտակ խալաթով մի տարէց մարդ եւ ասաց.«Շնորհակալութիւն, տիկի՛ն Անտոնինա: Իննսուն տոկոսով Ձեր շնորհիւ էր, որ Գուրգէն Մահարին այստեղից ողջ դուրս եկաւ»: Նշանակում է՝ նա «հայրենասէրների» կուսակցութիւնից չէ: Յետոյ ես իմացայ, որ նա բժշկական գիտութիւնների դոկտոր է, յայտնի սրտաբան: Յաջողութիւններ նրան:
Մենք արդէն տանն ենք: Իհարկէ, Գուրգէնն անկողնում է, իսկ Գուրգէնչիկը հսկում է նրան: Արամը մեր տան անդամն է: Գուրգէնը սիրում է նրան իր որդու պէս: Վարդան Նիկիտովիչը գալիս է ամէն օր: Վահագն Դաւթեանն ու Համօ Սահեանը մինչեւ վերջ մնացին հաւատարիմ ընկերներ: Մեր ազգականներ Էմման, Նատաշան եւ Արիկը յաճախ էին այցի գալիս:
1969-ի Նոր տարին այնքան աղմկոտ չէր, ինչպէս նախկինում: Հին ընկերներից եկան մի քանի մարդ: Մեր առանձնասենեակն այլեւս բոհէմ չէ: Տարօրինակ դատարկութիւն է: Բայց, փառք Աստծոյ, մենք բոլորս միասին ենք, եւ դա մեզ ուրախացնում էր:
Ամանորից առաջ Գուրգէնը լաւ չէր զգում. նրան դարձեալ բժշկական օգնութիւն էր պէտք: Ցաւօք, մեր պոլիկլինիկայի բժիշկը մեկնել էր Տաշքէնդ՝ սեմինարի: Ինձ ասացին, որ միայն երկրորդ հիւանդանոցում կարելի է գտնել մեզ անհրաժեշտ բժշկի: Վաղ առաւօտեան ես շտապեցի այնտեղ: Հանդիպեցի մի բժշկի եւ խնդրեցի գալ ինձ հետ. խոստացայ վճարել: Երիտասարդ բժիշկը պատասխանեց, որ կը գայ գլխաւոր բժշկի համաձայնութեան դէպքում: Գլխաւորը եկաւ, ես բացատրեցի, որ Գուրգէն Մահարին վիրահատութիւնից յետոյ վատ է զգում, եւ բժշկական օգնութիւն է հարկաւոր: Գլխաւոր բժիշկը դարձաւ խիստ եւ ջղային:«Ո՞վ է Գուրգէն Մահարին, որ ես նրա մօտ բժիշկ ուղարկեմ: Ո՞վ է նա»,- բղաւում էր սպիտակխալաթաւոր գազանը: Ես վախեցայ եւ հեռացայ: Չեմ կարող նկարագրել վիրաւորանքս: Գուրգէ՛ն Մահարի, պարզւում է՝ դու ոչինչ ես…
Տուն վերադարձայ ահաւոր վիճակում, բայց հիւանդին հո չե՞ս ասի ամէն բան: Յօրինում եմ, որ այնտեղի բոլոր բժիշկներն էլ են մեկնել Տաշքէնդ, բայց թող չյուզուի, ես հիմա կը կանչեմ մեր պոլիկլինիկայի բժշկին, եւ նա կ’օգնի: Այդպէս էլ եղաւ: Եկաւ բժիշկը՝ շատ բարի, ուշադիր. նա օգնեց հիւանդին, հանգստացրեց նրան: Պէտք է ասեմ, որ մեր պոլիկլինիկայում մեծ յարգանքով էին վերաբերւում Գուրգէն Մահարիին: Այնտեղ կային իսկական բժիշկներ, հիանալի մարդիկ:
Եկաւ գարունը, եւ եկաւ պահը՝ Լիտուա մեկնելու: Ինձ անհանգստացնում էր Գուրգէնի վիճակը: Հոգուս մէջ ծանրութիւն կար, վատ նախազգացում ունէի:
-Գուրգէ՛ն, արի՝ այս տարի մնանք Երեւանում: Ես ուզում եմ տեսնել երեւանեան ամառը: Ճանապարհները յոգնեցրել են ինձ,-ասում եմ ես սրտի ցաւով:
-Ինչե՜ր ես խօսում, Անտոնի՛նա: Ի՞նչ է, քո կարծիքով, ես՝ դատապարտուածս, պէտք է մնա՞մ: Կը գնանք, ինչպէս միշտ,- պատասխանեց նա:
Մի անգամ Գուրգէնչիկը դպրոցից վերադարձաւ շատ բարկացած եւ վատ տրամադրութեամբ: Գուրգէնը քնած էր: Տղաս ինձ տարաւ առանձնասենեակ:
-Մայրի՛կ, միայն խնդրում եմ՝ հայրիկին ոչինչ մի՛ ասա: Դպրոցում սարսափելի բաներ են խօսում Գուրգէն Մահարիի մասին: Ասում են՝ ափսոս, որ դեռ ողջ է այդ թուրքական շունը, դաւաճանը, հայրենիքի թշնամին: Թող շուտ սատկի: Իսկ Պարոյր Սեւակը ելոյթներ է ունենում Գուրգէն Մահարիի դէմ: Բայց որքա՜ն լաւ ու բարի ընկեր էր: Հիմա թշնամի է դարձել: Ես չեմ հասկանում՝ այս ինչ է կատարւում: Իմ ընկերներն էլ են փոխուել: Չեն ուզում խօսել հետս, ընկերութիւն անել, ծաղրում են: Շուտ գնանք Լիտուա, այնտեղ սիրում են հայրիկին, յարգում…,- ասաց Գուրգէնչիկը ցաւով եւ սկսեց լացել:
Պէտք է ասեմ, որ մեր որդու մանկութիւնը շատ տխուր էր: Միշտ բժիշկներ, հիւանդանոցներ, սիրելի հօր կեանքի համար մշտական տագնապ: Գուրգէնչիկը շատ բարի էր, զգայուն այս դաժան կեանքի համար: Նա նման էր պայծառ ծիածանի սեւ երկնակամարում: Բոլորին սիրում էր, բոլորին խղճում:
Մեր գնալուց մի քանի օր առաջ մեզ մօտ եկաւ Նաիրի Զարեանը՝ ձեռնափայտը բռնած. նա ջղարմատների բորբոքում (ռադիկուլիտ) ունէր, եւ ցաւերը տանջում էին նրան: Գուրգէնը շատ ուրախացաւ: Նրանք երկար գրկախառնուած էին: Քանի որ ես հայերէն չգիտեմ, Նաիրին սկսեց խօսել ռուսերէն: Նա շատ բորբոքուած էր, որ այդ «տղեկները» համարձակվել են ոռնոց սկսել Գուրգէնի գրքի շուրջ.
-Գուրգէ՛ն ջան, դու հրաշալի ես գրել: Ամբողջը ճշմարիտ է եւ անկեղծ: Դա հզոր գիրք է, որ դարերում պիտի ապրի: Դրա համար էլ նման վայրենի նախանձ է առաջացրել:
Նաիրին խոստացաւ նամակ գրել եւ վերցրեց մեր հասցէն.
-Դեռ չգիտեմ՝ ես ու Անժիկը որտեղ ենք հանգստանալու, բայց քեզ, Գուրգէ՛ն ջան, միշտ կը գրեմ:
Նա Գուրգէնին նուիրեց իր վերջին գիրքը՝ մակագրելով.«Սիրելի Գուրգէնին՝ մանկութեանս եւ ծերութեանս ընկերոջը»: Իսկ ինձ ասաց.
-Ես գիտեմ, Անտոնի՛նա, դու ինչեր ես արել Գուրգէն Մահարիի համար: Նրա համար, որ նա ապրում է եւ ստեղծագործում, շնորհակալ եմ քեզ:
Նրանք երկար զրուցեցին՝ յիշելով իրենց մանկութիւնը, «վճռելով» հայկական շատ հարցեր: Սակայն այդ ամէնի մասին արժի լռել… Եկաւ հրաժեշտի պահը. Նաիրին գրկեց իր ընկերոջը: Նաիրին հզոր էր կաղնու նման, իսկ Գուրգէնը նիհար էր, տանջահար, դժբախտ: Նաիրիի աչքերում ես տեսայ, որ ընդմիշտ հրաժեշտ է տալիս: Նա շատ տխուր էր: Հրաժեշտի տեսարանը շատ սրտառուչ էր, ուզում էի լացել…
Նաիրի Զարեանին ես տեսնում էի երկրորդ անգամ: Երբ մենք բոլորս՝ Գուրգէն Մահարին, ես, Ալազանն ու Մարօն, Նորենցը, եկանք Կրասնոյարսկից, մոսկովեան կայարանում մեզ դիմավորեց Նաիրին: Նա նոր զգեստներ գնեց այս հերոսների համար եւ իւրաքանչիւրին 1000 ռուբլի տուեց: Այդ ժամանակ էլ ծանօթացայ այս հսկայի հետ: Իսկ հիմա տեսնում էի երկրորդ անգամ:
Հետաքրքիր է՝ մտածո՞ւմ էր Նաիրին, զգո՞ւմ էր արդեօք, որ այդ տարին իր համար վերջինն է, եւ ինքը կեանքից կը հեռանայ իր ընկերոջից չորս օր վաղ…
Գուրգէնը գիտէր, որ Նաիրին երբեք չի վնասել իրեն, իր մասին երբեք վատ բան չի գրել: Եւ «հայրենասէրներին» միանալը Նաիրին միշտ իր արժանապատւութիւնից ցածր է համարել:
Մենք արդեն Պալանգայում ենք: Գուրգէնն ուրախ է, որ նորից իր սիրելի քաղաքում է: Այժմ Գուրգէնչիկը միշտ հայրիկի հետ է.«Ես պէտք է հետեւեմ, որ մեր հայրիկը չընկնի: Նա շատ նիհար է եւ թոյլ…»:
Մենք երեքով քայլում ենք սիրելի վայրերով, վայելում հրաշալի բնութիւնը եւ փորձում ուրախանալ: Շատ էի ուզում, որ Գուրգէնը մոռանար իր չարաբաստիկ գրքի մասին: Պատմում էի նրան տարբեր պատմութիւններ, բայց իզուր: Գրողը չի կարող մոռանալ իր գրական աշխատանքի պատճառով ստացած վիրաւորանքը, ստորացումը: Այս ամէնը ծուատում էր նրա սիրտը, նա մռայլ էր եւ մտահոգ: Գուրգէնը շատ էր զարմանում, որ Նաիրին չի գրում. չէ՞ որ խոստացել էր: Մեծ անհամբերութեամբ ընկերոջ նամակին էր սպասում: Այն, որ ընկերը մոռացել է տուած խոստումը, շատ էր յուզում նրան: Եւ ահա մի օր նամակ ստացաւ Համօ Սահեանից: Կարդաց եւ գունատուեց:
-Ի՞նչ կայ,- հարցնում եմ:
-Գործերը շատ վատ են, Անտոնի՛նա: Համօն գրում է, որ Նաիրին պառկած է հիւանդանոցում, որտեղ ես էի բուժւում. ահաւոր ցաւեր ունի: Նա կաթուածահար է, չի կարողանում քայլել: Ցաւերից գոռում է, ինչպէս առիւծ: Թէեւ հինգերորդ յարկում է, բայց ներքեւում լսւում են նրա սարսափելի բացականչութիւնները.«Օգնեցէ՜ք, օգնեցէ՜ք: Ի՞նչ է, չէ՞ք ուզում ինձ օգնել: Դուք այդքան ատո՞ւմ էք ինձ…»: Եւ այսպէս՝ օր ու գիշեր: Համօն գրում է, որ բժիշկներն սխալ են ախտորոշել. ռադիկուլիտը բուժում էին տաքացնող միջոցներով: Այնինչ նա ողնաշարի քաղցկեղ ունէր: Իրենց բուժումով արագացրել են ահաւոր հիւանդութեան ընթացքը եւ անտանելի ցաւեր առաջացրել: Նոյնիսկ մորֆին չի օգնում: Աստուա՛ծ իմ, ազատի՛ր բժիշկներից,- վշտացած ասաց Գուրգէնը եւ սկսեց լացել: Ապա նայեց ինձ, ասաց բարկացած,-Ի՞նչ է, ուրա՞խ ես: Չհամարձակուե՛ս: Նա իմ ընկերն է…Ես ուզում եմ տեսնել նրան…
Իմ աչքերում ուրախութիւն չկար, ճիշդ եմ ասում: Միայն զարմանք: Ես զարմացած էի, որ նման հսկան ապրել է, ապրել, բայց, աւա˜ղ, տանջանքներով է հեռանում այս աշխարհից: Իսկ Գուրգէնի բարկացած խօսքերը ասում էին, թէ Նաիրին որքան թանկ էր նրա համար, եւ թող ոչ ոք չհամարձակուի խեղաթիւրել երկու մեծ գրողների փոխյարաբերութիւնները: Նրանք այստեղից հեռացան որպէս ընկերներ:
Այս ամէնը ես գրում եմ խորին ցաւով եւ սրտնեղութեամբ: Եւ գրում եմ ոչ թէ նրա համար, որ ինձ համար հաճելի է յիշելը, այլ գրում եմ, որովհետեւ ուզում եմ կատարել Գուրգէն Մահարիի կամքը.«Անտոնինա՛, դու միակ մարդն ես աշխարհում, ով գիտի իմ մասին ճշմարտութիւնը: Գրի՛ր: Ես ուզում եմ, որ բոլորն իմանան այդ մասին…»:
Եւ ես գրում եմ:
Իմ աչքում Գուրգէն Մահարին մեծ տառապեալ է, դժբախտ, լեգենդար մարդ: Եւ խիստ դժբախտ է նա, ով իր կեանքը նուիրեց դաժան ճակատագիր ունեցող մարդուն: Ես մօր նման հոգատար էի նրա հանդէպ:
Գուրգէնը մահացաւ 1969 թուականի Յուլիսի 16-ին Լիտուայում՝ Պալանգայում: Ես այդ մասին արդէն մանրամասն գրել եմ:
Այդ տարին՝ 1969-ը, սարսափելի տարի էր: Հայաստանը կորցրեց տասը գրող, գրական գործիչ: Երբ մենք Երեւան բերեցինք Մահարիին, Նաիրիի շիրմի վրայ ծաղիկներն արդէն թօշնել էին: Նա մահացել էր չորս օր առաջ:
Երեւանը թմբիրի մէջ էր: Մարդիկ յոգնել էին յուղարկաւորութիւններից եւ տխրությունից: Գերեզմանատանը յաճախ էի հանդիպում Անժիկին: Նա հաստատեց այն, ինչ գրել էր Համօն Նաիրիի հիւանդութեան մասին:
Ես յաճախ եմ յիշում նրանց վերջին հանդիպումը, վերջին անջատումը: Նաիրին, որը կաղնու նման ամուր էր, գրկել էր Գուրգէնին: Իսկ Գուրգէնը շատ նիհար էր, թոյլ, տանջուած եւ դժբախտ:
Շատ եմ ուզում, որ նրանք հանդիպեն այնտեղ՝ Յաւերժի թագաւորութիւնում:
Լո՛յս իջնի գերեզմանիդ, լեգենդա՛ր մարդ, եւ թող պայծառ լինի յիշատակը քո ընկերների, ովքեր սիրում էին քեզ:
2007 թուական,Դեկտեմբեր
Երեւան
Ընկեր Մահարին եւ պարոն Ծառուկեանը
Կարծեմ դա 8-9 տարի առաջ էր: Մի անգամ Գուրգէնը տուն վերադարձաւ հրճուալից յուզմունքով եւ ասաց.«Գիտե՞ս, Անտոնի՛նա, Ծառուկեանն է եկել: Հնարաւոր է՝ անցնի մեզ մօտ: Ա՛յ, կը տեսնես՝ որքան գրաւիչ, հետաքրքրական մարդ է: Նա «Նաիրի» թերթի խմբագիրն է ու մեր մշակոյթի եւ սփիւռքի գրականութեան շատ խելացի գործիչներից մէկը: Հրաշալի գրող է»:
Եւ եկաւ նա՝ պարոն Ծառուկեանը՝ գանգուր սեւ մազերով, աշխոյժով լի աչքերով, որոնք նայում էին հեգնանքով եւ քննադատաբար: Ամէն ինչ հասկացող եւ ամէնքին գերող հայեացք…, եւ դու ակամայ կորցնում ես քեզ նրա առաջ, զգում քեզ դասը չսովորած աշակերտ…
Ես յիշում եմ՝ պարոն Ծառուկեանն արդէն նստած էր մեր առանձնասենեակում, երբ ես ներս մտայ: Ծանօթացանք: Ես նրան ինչ-որ բան ասացի անգլերէնով, նա ինձ պատասխանեց ֆրանսերէնով, իսկ Գուրգէնն այդ ամբողջը թարգմանեց հայերէնի…
Յետոյ Գուրգէնը յաճախ էր սիրով ու յարգանքով յիշում Անդրանիկ Ծառուկեանին:
Պարոն Ծառուկեանը յաճախ էր գալիս Երեւան: Գուրգէնը հանդիպում էր նրան եւ միշտ լաւ էր զգում նրա ընկերակցութեամբ: Նրանք շատ են լուսանկարուել: Այդ նկարներն այժմ փակցուած են Գուրգէն Մահարիի թանգարանի պատերին:
Կարճ ասած՝ ընկեր Մահարիի եւ պարոն Ծառուկեանի միջեւ հաստատուել էր լաւ, սրտաբուխ ընկերութիւն : Վերջին անգամ Գուրգէնը տեսնուեց Ծառուկեանի հետ 1966-ին՝ Հայաստանի գրողների համագումարի ժամանակ, երբ մութ ուժերն ամէն կերպ ջանում էին սեւացնել Գուրգէն Մահարիի անունը: Գուրգէնի ընկերներից շատերն արդէն երես էին թեքել նրանից… եւ լողում էին հոսանքին համընթաց: Բայց պարոն Ծառուկեանն այդ ծանր օրերին միշտ Գուրգէնի հետ էր:
Գուրգէնն այդ ժամանակ ինձ ասում էր.«Բոլորը կարող են ինձ ուրանալ, բոլորը, բայց Ծառուկեանը՝ երբեք»: «Մի՛ հաւատայ, Գուրգէ՛ն, ոչ ոքի մի՛ հաւատայ…Դու տեսնո՞ւմ ես՝ ինչ է կատարւում շուրջդ…բոլորը քթներն են տնկել…Եւ քո Ծառուկեանը, թէեւ լաւ մարդ է, բայց նոյնպէս կը գնայ բոլորի հետեւից: Քո պատճառով նա Երեւանում չի փչացնի իր յարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր կարող են իրեն օգտակար լինել…»: Ես այնպէս էի հիասթափուած բոլորից, որ այլեւս ոչ ոքի չէի հաւատում:
«Չհամարձակուե՛ս այդպէս խօսել, Անտոնի՛նա: Դու չես ճանաչում Անդրանիկին, նա նման չէ միւսներին: Այդ մարդը սկզբունքներ ունի, լայն մտահորիզոն եւ երբեք ինձ չի դաւի: Ա՛յ, կը տեսնես, կեանքը ցոյց կու տայ, որ դու ճիշդ չես»: «Ես ուզում եմ, որ քո ասածը լինի…»:
Այո՛, այսօր կարող եմ ասել, որ ես սխալւում էի: Բայց որքա՜ն հաճելի է այդպէս սխալուելը: Պարոն Ծառուկեանը է՛ր եւ մնա՛ց Գուրգէն Մահարիի հաւատարիմ բարեկամը: Նա ունէր իր կարծիքը, որն անցկացրեց բոլոր փոթորիկների միջով՝ առանց վախենալու հետեւանքներից: Դրա համար պարոն Ծառուկեանն արժանի է մեծ յարգանքի:
«Ծառուկեա՜նն է եկել… Ծառուկեա՜նն է եկել…»: Անդրանիկ Ծառուկեանի գալուստը Երեւանում ընդունւում է որպէս նշանաւոր իրադարձութիւն…Նա՝ պարոն Ծառուկեանը, Երեւանի սիրելին է: Այստեղ նրան յարգում են եւ նրան հանդիպելը պատիւ են համարում:
Թէեւ Գուրգէն Մահարին հեռացել է մեզնից, բայց պարոն Ծառուկեանի համար թանկ է ընկերոջ յիշատակը…Եւ նա ջանում է յիշեցնել նրա մասին այն մարդկանց, ովքեր արդէն մոռացել են Գուրգէն Մահարիին: Ախր շատերը, ովքեր ոչ այնքան վաղուց երգում էին Գուրգէն Մահարիի տաղանդը, այսօր գերադասում են չխօսել նրա մասին: Ախր այսօր Գուրգէն Մահարին մոդա չէ: Մեր ժամանակը դեռ չի եկել:
1970 թուական: Ծառուկեանը դարձեալ եկել է Երեւան: «Ծառուկեա՜նն է եկել…Գիտե՞ս, Անտոնի՛նա, որ Ծառուկեանը եկել է: Եղե՞լ է քեզ մօտ»,- հարցնում են ինձ մեր մտերիմները: «Ինչպէ՜ս, նա մինչեւ հիմա չի՞ այցելել քեզ»,-զարմանում էին նրանք: «Նա չի եկել, բայց անպայման կ’այցելի իր ընկերոջ տուն»,- հանգստացնում էի ես:
Եւ եկաւ նա՝ մեր յարգելի պարոն Ծառուկեանը: Բանիմաց, խելացի, բարի եւ…երբեմն ռոմանտիկ… Ահա հիմա ինձ հասկանալի դարձաւ, թէ ինչու են բոլորը նրան այդպէս սիրում:
Տխրութեամբ նա դիտեց Գուրգէն Մահարիի թանգարանը, սիրով յիշեց նրան: Թախիծով նայեց լուսանկարներին. նա եւ Գուրգէնը լուսանկարուել էին մի քանի տարի առաջ: Լուսանկարներից մեզ էր նայում մեր սիրելի, թանկ Գուրգէնը… Նայում էր եւ ժպտում մեզ…Կարծես ոչինչ չէր պատահել…Եւ նրա ժպիտն աւելի էր դառնացնում …
Կարծիքների գրքում պարոն Ծառուկեանը գրեց.«Անմոռանալի եւ ֆիզիքապէս գոյութիւն չունեցող, բայց հոգով միշտ ներկայ սիրելի՛ Գուրգէն: Ես այստեղ եմ՝ քո տանը: Դու կաս եւ չկաս… Հանգի՛ստ ննջիր, հայկական վերջի՛ն փարաւոն…»:
Ընկեր Մահարին եւ պարոն Ծառուկեանը լաւ բարեկամներ էին: Նրանք հասկանում էին միմեանց, գնահատում, յարգում…Նրանց յաւերժօրէն միացրել էր ընդհանուր գործը՝ սէրը ժողովրդի եւ իրենց հարազատ հայ գրականութեան հանդէպ:
Պարոն Ծառուկեանը դրական դեր խաղաց ընկեր Մահարիի կեանքում, եղաւ նրա բարոյական յենարանն այն ժամանակ, երբ Գուրգէնն այնքա՜ն կարիք ունէր պաշտպանութեան:
Գուրգէնը հաւատում էր իր ընկերոջը, սիրում եւ երախտապարտ էր նրան, իսկ պարոն Ծառուկեանն արդարացրեց նրա վստահութիւնը :
1970 թուական, Մոսկուա
Հեղինակի խնդրանքով ռուսերէնից թարգմանեց Մարօ Խաչատրեանը
Տպագրուել է «Բագին» հանդէսում (Բէյրութ, 2008, թիւ 4)
