Արցախը Մեր Գոյութեան Դարպասն Է. Հրանոյշ Յակոբեան

Զրուցեց՝ ԱՆՆԱ ԳԻՎԱՐԳԻԶԵԱՆ

Իր շահեկանութեան համար ստորեւ մեր ընթերցողներուն կը ներկայացնենք Մոսկուայի «Ժամ» ամսագրի մեր պաշտօնակիցին հարցազրոյցը ՀՀ Սփիւռքի Նախարար Հրանոյշ Յակոբեանի հետ:
«Խմբ.»

Հայաստանը, հայ իրականութիւնը` իր քաղաքական, հասարակական, մշակութային երեսներով բազմակողմ ներկայացնելու մեր առաքելութիւնը կիսատ պիտի ըլլար, եթէ չփորձէինք այդ ամէնը ներկայացնել նաեւ պաշտօնական անձերու տեսանկիւնէն:

Մենք կը սկսինք նոր խորագիր, ուր պաշտօնատար անձերու հետ մեր զրոյցները պիտի ըլլան որքան պաշտօնական, նոյնքան ալ` ոչ պաշտօնական: «Ժամ»-ուն բնորոշ անկաշկանդ ու անմիջական ոճով՝ պիտի փորձենք խօսիլ ոչ միայն իրենց ոլորտի խնդիրներուն, Հայաստանի հեռանկարներուն, այլ նաեւ անձնականի մասին:

Մեր առաջին հիւրը ՀՀ Սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեանն է:

 — Խորհրդային Միութեան տարիներուն դպրոցի մէջ պարտադիր շարադրութիւն կը գրէին «Ի՞նչ կ’երազեմ դառնալ» թեմայով։ Հետաքրքրական է, ի՞նչ գրած էք այդ շարադրութեան մէջ:

— Վեցերորդ դասարան էի, երբ հայրս ըսաւ. «Աղջիկս մաթեմաթիքոս պիտի դառնայ»: Ատիկա, կարծես կեանքի ծրագիր դարձաւ։ Նման թեմայով բոլոր շարադրութիւններուն մէջ կը գրէի` մաթեմաթիքոս պիտի դառնամ: Մայրս կ՝երազէր, որ բժշկուհի դառնամ, բայց ես արիւնէն կը վախնամ, մարդկային ցաւերը ինծի ցաւ կը պատճառեն: Ես միայն արտաքուստ շատ խիստ եմ, իրականութեան մէջ հոգիով նրբազգաց եմ: Իսկ մարդկային, ընկերային յարաբերութիւններու մէջ նման եմ փոքր երեխայի. տեսակ մը անպաշտպան կը դառնամ, կ’ուզեմ, որ ուրիշները  ղեկավարեն զիս: Այդպէս ալ բժշկութիւնը չընտրեցի:

 — Ձեր մօր երազանքը, կարծեմ, ձեր քոյրը կատարեց:

— Այո՛, քոյրս բժշկական հաստատութիւն կը ղեկավարէ: Ան ղեկավար է եւ փայլուն կը կատարէ իր գործը: Իմ առաջին մասնագիտութիւնը կիրառական մաթեմաթիքան է (անիկա մեր երկրին մէջ նոր գիտութիւն էր 70-ականներուն սկիզբը): Ի դէպ, Խորհրդային Միութեան մէջ կիբեռնեթիքան կը համարուէր «կեղծ գիտութիւն» եւ կը մերժուէր, եւ միայն անցեալ դարու 60-ականներուն անիկա վերջնականապէս ընդունուեցաւ: Իսկ 70-ականներուն սկիզբը, Հայաստանի մէջ, Սերգէյ Մերկէլեանի գլխաւորութեամբ հիմնուած գիտահետազօտական ուսումնարանին մէջ ստեղծուեցան առաջին հաշուիչ մեքենաները` Նայիրի, Հրազդան, Արաքս… Այս ամէնը այնքան հետաքրքրական էր մաթեմաթիքայով հետաքրքրուող ինծի պէս երիտասարդի համար, ուստի ես ընտրեցի ո՛չ թէ դասական մաթեմաթիքան, այլ՝ կիրառականը:

— Երբեւէ  չէ՞ք  զղջացած:

— Երբե՛ք: Ես շատ ուրախ եմ, որ մաթեմաթիքան ընտրեցի, մաթեմաթիքական մտածողութիւնը շատ կ’օգնէ ինծի: Պատմեմ դէպք մը: Երբ ընդունուեցայ համալսարան, օր մը մայրիկիս հետ՝ փողոցը, հանդիպեցանք դպրոցիս տնօրէնին, որ նաեւ իմ մաթեմաթիքայի ուսուցիչը եղած էր: Երբ ան գիտցաւ, որ ընդունուած եմ կիրառական մաթեմաթիքայի բաժանմունք, հակառակ ակնկալիքիս թէ պիտի ուրախանայ, ըսաւ. «Մի՞թէ կարելի էր այս երեխան մաթեմաթիքայի բաժանմունք տանիլ»: Ես վիրաւորուեցայ, որ ուսուցիչս դէմ էր իմ ընտրութեան: Անցան տարիներ: Տնօրէն-ուսուցիչիս հանդէպ յարգանքի հետ նաեւ ցաւը պահեցի սրտիս մէջ: Երբ արդէն Հայաստանի կոմերիտմիութեան Կեդրոնական կոմիտէի առաջին քարտուղարն էի, ան օր մը եկաւ մօտս: Երբ նստանք դէմ-դիմաց, ըսաւ. «Աղջի՛կս, եկած եմ, որ ըսեմ` վերջապէս գտար տեղդ… Մաթեմաթիքան քեզի համար «նեղ» էր… դուն պէտք է հասարակական դէմք դառնայիր»: Ես ապշեցայ. մարդը չէր մոռցած մեր հանդիպումը, երեւի հասկցած էր, որ հոգիս խոցուած է: Յուզուած էի շատ, նաեւ հասկցայ, թէ ինչ կը նշանակէ ըլլալ իսկական մանկավարժ` հետեւողական սեփական սկզբունքներուն եւ կանխատեսումներուն մէջ: Ահա այսպէս, մաթեմաթիքայէն անցում կատարեցի քաղաքական ոլորտ: Հասարակական-քաղաքական գործունէութիւնը զիս հեռացուց մաթեմաթիքայի դասախօսի իմ սիրած աշխատանքէն:

– Ըսիք, որ մաթեմաթիքան Ձեր առաջին մասնագիտութիւնն է, իսկ՝ միւսնե՞րը:

– Կոմերիտմիութեան կեդրոնական կոմիտէի մէջ աշխատած տարիներուս ուսանած եմ Մոսկուայի հասարակական գիտութիւններու ակադեմիային մէջ (1986–1989թթ.): Խորհրդային միութեան մէջ քաղաքական բարձր պաշտօն վարողը պէտք է անպայման նաեւ քաղաքական կրթութիւն ստանար:

Հայաստանի անկախացումէն ետք՝ ըլլալով Խորհրդարանի ամենաերիտասարդ անդամներէն մէկը, աշխուժօրէն ներգրաւուեցայ օրէնսդրական աշխատանքներու կատարման մէջ: Հակառակ անոր որ Խորհրդային տարիներուն ալ պատգամաւոր եղած եմ, սակայն այն ատեն, օրէնք ընդունելու ժամանակ աւելի շատ «թարգմանիչ» էինք, քան՝ օրէնսդիր: Օրէնքները կը թարգմանուէին ռուսերէնէ, կը կրճատուէր այն ամէնը, որ բնորոշ չէր Հայաստանին, եւ մենք առանց քննարկելու կը քուէարկէինք: Բոլոր օրէնքները կ’ընդունուէին միաձայն: Նոր պայմաններուն մէջ պէտք էր պետութեան օրէնսդրական հիմքեր ստեղծել, պէտք էր պետական հիմնարկներու կայացման իրաւական օրէնքներ ընդունիլ: Իսկ ատոր համար նաեւ անհրաժեշտ էր իրաւական գիտելիք: Եւ ես, առանց երկմտելու, ընդունուեցայ եւ 1994-ին աւարտեցի ԵՊՀ իրաւագիտութեան բաժանմունքը: Այնուհետեւ, պաշտպանեցի թեկնածուական, իսկ 2006-ին` նաեւ դոկտորական թեզ` նուիրուած ՀՀ խորհրդարանին եւ խորհրդարանականութեան: Սէրը կրթութեան եւ գիտութեան նկատմամբ մեր մէջ ներարկած են ծնողներս՝ մանուկ հասակին: Ուրախ եմ, որ ստացած են նման կրթութիւն:

Պետական կառավարման մէջ աշխատելու համար պէտք են իրաւաբանական գիտելիքներ, իսկ արդիւնաւէտ կառավարելու համար` ճշգրիտ մտածողութիւն: Տարիներու ընթացքին՝ նաեւ կը սորվիմ աշխատանքի մէջ: Մարդ պէտք է ամէն օր սորվի: Այս է իմ քաղաքական եւ կրթական կրետոն:

 — Եթէ չեմ սխալիր, պետական աշխատանքին զուգահեռ, նաեւ կը դասաւանդէք:

— Այո՛, կը դասաւանդեմ Երեւանի կառավարման ակադեմիային մէջ, իսկ Շաբաթ եւ Կիրակի օրերը` Գաւառի պետական համալսարանին մէջ, որ ինչպէս ընդունուած է ըսել, «ցուրտ ու մութ տարիներուն»`1993-ին, հիմնադրած է հայրս: Խորհրդարանի եւ խորհրդարանականութեան մասին իմ մենագրութիւնը նաեւ ուսումնական ձեռնարկ դարձած է ուսանողներու համար:

 — Չէ՞ք յոգնիր:

— Ես կը հանգստանամ իմ ուսանողներու հետ: Լսարանը իմ ամենասիրած վայրն է: «Անբաւարար» երբեք չեմ նշանակեր, ատիկա հայրիկէս սորված եմ… բայց, ի պատիւ ուսանողներուս` պէտք է ըսեմ, որ միշտ «գերազանց» կամ «լաւ» կը ստանան:

— Ինչպէ՞ս կը վերաբերիք քննադատութեան: Մամուլի մէջ, այսօր, յաճախ կը հանդիպինք յօդուածներու, ուր կը քննադատեն նախարարութեան աշխատանքը:

— Նայած ինչ քննադատութիւն է: Գործնական, կառուցողական քննադատութիւնը կ’օգնէ: Բայց պէտք է նաեւ գնահատել եղածը: Երբեմն կ’ըսեն` նախարարութիւնը «մուրացկանութիւն» կ’ընէ: Ի՞նչ վատ բան կայ, երբ կ’ըսեմ` ո՞ւր են մանթաշովներն ու լազարեւները, դուրսը ապրող եւ աշխատող հայ մեծահարուստները, թող գան, ներդրում կատարեն եւ աշխատին հայրենիքի մէջ: Վա՞տ բան կ’ըսեմ… Կամ՝ կ’առաջարկենք` «2–3 տարին մէկ ձեր հանգիստը անցուցէք Հայաստանի մէջ»: Եթէ հայ ես ու ընդամէնը այստեղ հանգստանալով կրնաս օգտակար ըլլալ հայրենիքին, ինչո՞ւ չընել: Որոշ լրագրողներ՝ այս անչափ կարեւոր հարցադրումները գլխիվար կը դարձնեն եւ աղմուկ կը բարձրացնեն: Ատոնք զիս ընդհանրապէս չեն մտահոգեր, քանի որ գիտեմ` անոնց ետին չարամիտ մարդիկ կանգնած են, եւ մեծ մասամբ՝ մտացածին:

—Այնպիսի տպաւորութիւն է այս օրերուն, որ ամէն բան կ»աշխատիք դուք ընել, նոյնիսկ շարք մը հանդիպումներու, ուր կրնայիք ներկայ չգտնուիլ, անպայման կը մասնակցիք: Չէ՞ք վստահիր Ձեր ենթականերուն:

— Վստահութեան հարցը չէ, ես զիս պատասխանատու կը զգամ ամէն բանի համար: Աստուած մի արասցէ` որեւէ բան այնպէս չըլլայ: Ես յետոյ երկար կ’աշխատիմ շտկելու սխալը, հասկնալու պատճառը, որպէսզի անիկա չկրկնուի: Իմ գործընկերներս ալ կ՝աշխատին հետս: Կը սիրեմ որակեալ գործը:

 — Որո՞նք էին Լրագրողներու համահայկական 8-րդ համաժողովին արդիւնքները:

— Նախ ուրախութեամբ պէտք է արձանագրել, որ այս հարթակը, որ բաղկացած է ամենաըմբոստ, ամենազօր, ամենասուր մարդոցմով, կայացած է: Ութերորդ անգամ հաւաքուիլ եւ այսքան խանդավառութեամբ քննարկել ոլորտին վերաբերող հարցեր, արդէն արդիւնք է:

Երկրորդ` լրագրողները կը հաստատեն մնայուն կապեր, որուն իբրեւ արդիւնք առաջացած է տեղեկատուութեան փոխանակման հայկական հսկայածաւալ ցանց:

Էական կը համարեմ, որ այս համաժողովին ընթացքին ճշդուած են այն առաջնահերթ թեմաները, որոնց յառաջիկային պէտք է անդրադարձ կատարեն հայկական բոլոր ԶԼՄ-ը: Համաժողովին առանձնակի շուք հաղորդեց Արցախ այցելութիւնը, լրագրողներուն հանդիպումը սահմանին կանգնած մեր քաջ զինուորներուն հետ:

Կարեւոր ձեռքբերում էր միասնաբար «Դուն ի՞նչ կ՝ընես Արցախի համար» շարժում սկսիլը, որ մեծ թափ ստացած է սփիւռքեան համայնքներու մէջ: Պատահական չէ, որ այդ շարժումէն ոգեւորուած, մենք 2017-ը յայտարարեցինք Արցախի տարի: Կ’ակնկալենք իւրաքանչիւր հայէ անմիջական ներդրում ունենալ Արցախի զարգացման եւ առաջընթացի գործին մէջ:

 — Ո՞ր երկրին մէջ առաջինը ստեղծուած է Սփիւռքի նախարարութիւն:

— Ի հարկէ` Իսրայէլի: Անոնք Սփիւռքի հարցերով զբաղող երկու նախարարութիւն եւ մէկ գործակալութիւն ունին: Մեր եւ հրէական սփիւռքը իրարմէ կը տարբերին անով, որ մեր Սփիւռքն ու մեր երկիրը գրեթէ միաժամանակ, զուգահեռ ձեւաւորուած են, իսկ հրէական սփիւռքը ինք ծնած է իր պետութիւնը: Չմոռնանք, ի հարկէ, որ Իրանի, Եւրոպայի հայկական սփիւռքը ստեղծուած են դարեր առաջ: Օրինակ, 1604 թուականին, Շահ Աբասը 300 հազար հայ դաժանաբար տեղահան ըրաւ ու տարաւ Նոր Ջուղա: Սպահանի մէջ, այսօր, կը գործէ մեր ամենակազմակերպուած համայնքներէն մէկը, իսկ մեր Ամենափրկիչ եկեղեցին, որ 350 տարեկան է, ես կը դասէի աշխարհի հրաշալիքներու շարքին:

 — Աշխարհի վրայ շա՞տ են պետութիւններ, որոնք ունին Սփիւռքի նախարարութիւն:

— 26 տարբեր երկիրներու մէջ կը գործեն Սփիւռքի նախարարութիւններ, 60-էն աւելիի մէջ` գերատեսչութիւններ, որոնք կը զբաղին սփիւռքի հարցերով: Ընդունուած է ըսել, որ այսօր աշխարհը «կը սփիւռքանայ», նոյնիսկ սկսած են խօսիլ ոչ թէ պետութիւններու, այլ սփիւռքներու մասին:

Սփիւռքի նախարարութիւն կայ Խորուաթիոյ, Ռումանիոյ, Ֆրանսայի մէջ… երբ մեր նախարարութիւնը արդէն վերջնականապէս ձեւաւորուած էր, ես իմ գործընկերները հրաւիրեցի Հայաստան: «Սփիւռքի հեռանկարները համաշխարհայնացուող աշխարհի մէջ» խորագիրով մեր կազմակերպած միջազգային համաժողովին մասնակցեցան 18 երկրի ներկայացուցիչներ: Իբրեւ արդիւնք՝ ընդունուեցաւ երեւանեան յայտարարութիւնը, ուր կ’առաջարկուէր ՄԱԿ-ին կից ստեղծել աշխատանքային խումբ` սփիւռքի խնդիրներուն իրաւական հիմնաւորումներ տալու եւ սփիւռքի մասին համատեղ հռչակագիր կամ պայմանագիր ընդունելու համար:

–Իբրեւ Սփիւռքի նախարար` խօսինք այս բոլոր տարիներուն Ձեր ձեռքբերումներուն եւ բացթողումներուն մասին: Ինչո՞վ կը հպարտանաք եւ ինչի՞ համար կ»ափսոսաք:

— Հայաստանի մէջ գործող բոլոր նախարարութիւնները գրեթէ 100 տարեկան են, իսկ մենք ընդամէնը ութ տարի է, որ կը գործենք: Կրթութեան նախարարը կը փոխուի, կը փոխուի մօտեցումը, բայց դպրոցներն ու համալսարանները կը մնան: Մշակոյթի նախարարը կը փոխուի, բայց թատրոնները, շարժանկարի թատրոնները, գրադարանները կը մնան: Մօտեցումները կը  փոխուին: Իսկ այս նախարարութիւնը մենք զերոյէն ստեղծեցինք: Կառոյց ստեղծելու համար պէտք է երեք հիմնական բաղադրիչ` նիւթական, մարդուժ եւ վստահութիւն: Սկսած էր համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, եւ նիւթականը շատ քիչ էր, Սփիւռքը իմացող, Սփիւռքի հիմնախնդիրները հասկցող պատրաստուած մարդուժ նոյնպէս չկար:

Կը բացակայէր Հայաստանի նկատմամբ Սփիւռքի վստահութիւնը, քանի որ հրապարակի վրայ էր հայ-թրքական արձանագրութիւններուն հարցը, որուն պատճառով աշխարհասփիւռ հայութիւնը ըմբոստացած էր: Այս երեք «ոչ»-երու պայմաններով, այնուամենայնիւ, ստեղծուեցաւ մեր նախարարութիւնը: Հպարտ եմ, որ մեր աշխատակազմով կրցանք այնպէս աշխատիլ, որ նախարարութեան նկատմամբ վստահութիւնը աւելցաւ: Այսօր, արդէն 6 համահայկական կազմակերպութիւններու հետ համատեղ ծրագիրներ իրականացնելու համար ստորագրած ենք համաձայնագիրներ, յուշագիրներ, կազմակերպած ենք 91 մասնագիտական համաժողովներ, որոնց մասնակցելու համար, 120 հազարէն աւելի մարդ եկած է Հայաստան: Մեր հայրենակիցները ծանօթացած են տեղի մասնագէտներու հետ, իրենց գիտելիքները, փորձը ի շահ Հայաստանին օգտագործելու ծրագիրներ առաջարկած: Մեր նպատակը Հայաստան գումարներ բերելը չէ, ատիկա կ’ընէ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամը։ Մենք կը «բերենք» գիտելիքներ, կապեր, հնարաւորութիւններ, որոնք կրնան նպաստել Հայաստանի հզօրացման ու զարգացման:

Երբեմն, գործին լիարժէք տեղեակ չըլլալով, մեզ անհիմն կը քննադատեն սուրիահայերու հետ տարուող աշխատանքներու հարցով: ՄԱԿ-ի գլխաւոր ասամպլէային մէջ, Հայաստանի կառավարութեան աշխատանքը՝ այս ուղղութեամբ բերուեցաւ իբրեւ լաւագոյն օրինակ: Ատիկա նաեւ մեր նախարարութեան ձեռքբերումն է, քանի որ սուրիահայերու հարցերը՝ ՀՀ Նախագահի յանձնարարութեամբ՝ Հայաստանի մէջ կը համակարգէ մեր նախարարութիւնը:

Մենք կ’աշխատինք ոչ մէկ գործ կիսատ ձգել, մարդոց տուած խոստումները անպայման կատարել, այլապէս Սփիւռքը մեզի չի վստահիր:

— Դժուա՞ր է աշխատիլ սփիւռքահայերու հետ:

— Մեր ամենամեծ դժուարութիւնը, ի տարբերութիւն միւս նախարարութիւններուն, այն է, որ կառոյցները, որոնց հետ կ’աշխատինք, անկախ են եւ կը գործեն տարբեր երկիրներու մէջ: Ես ո՛չ հրամայել կրնամ, ո՛չ յանձնարարել, ո՛չ պահանջել, ո՛չ ալ վերահսկել: Միակ տարբերակն է` բանակցիլ, երկխօսութիւն վարել, բացատրել, համոզել, խնդրել, սպասել, նամակ գրել… Կը պատասխանէք` լաւ, չէք պատասխաներ, ոչինչ  կրնար ընել: Կը պատահի, որ ամիսներով կը սպասենք X կամ Y կառոյցի ղեկավարի պատասխանին, որ յետոյ կ’ըսէ` գիտէ՞ք, Մայամի գացած էի, չհասցուցի պատասխանել, կամ` չբացի համակարգիչս, կամ` չտեսայ: Ի՞նչ կրնանք ընել: Ես միայն մեր աշխատակազմին կրնամ յանձնարարել, պահանջել: Միւս նախարարները հրաման կը ստորագրեն, որ պէտք է կատարէ ողջ համակարգը, եւ յետոյ կը ստուգեն: Մեր կառոյցին մէջ այդպէս հնարաւոր չէ:

– Եւ կառոյցները, որոնց հետ կ’աշխատիք, սփռուած են աշխարհով մէկ:

— Այո՛, 118 երկրի մէջ: Մենք նաեւ մասնագէտներու խնդիր ունինք: Մեր առաջարկով՝ Երեւանի պետական համալսարանին մէջ՝ ստեղծուած է Սփիւռքագիտութեան ամպիոն, որ մասնագէտներ կը պատրաստէ: Մասնագէտներու գործիմացութիւնը շատ կարեւոր է: Սփիւռքէն ալ մարդիկ հրաւիրեցինք, որ օգնեն, բայց այստեղ ալ այլ խնդիրներ ի յայտ եկան: Շատ կարեւոր է մարդոց եւ կառոյցներու հետ յարաբերութիւններ կառուցելը, ճիշդ կարգախօս գտնելը, որ մարդու սրտին մօտ ըլլայ ու ոգեւորէ: Օրինակ` «Դուն ի՞նչ կ՝ընես Արցախի համար» կարգախօսով նոր շարժումը բոլորին համար սրտամօտ է: Կը կարծենք, որ ամէն հայ պէտք է մտածէ Արցախի մասին եւ հարց տայ ինքնիրեն, թէ ինչ ըրած է անոր համար: Արցախը մեր գոյութեան դարպասն է: Արցախը մեր խիղճն է, ոգին եւ հպարտութիւնը, մենք պէտք է ամէն ինչ ընենք Արցախի միջազգային ճանաչման հարցը առաջ տանելու եւ, ի հարկէ, տնտեսական, պաշտպանական եւ մշակութային առումով առաւել հզօրացնելու համար: Տեսէ՛ք, թէ այդ հողը ի՜նչ հզօր մշակութային դէմքեր կը ծնի: Եւ ինչպէ՞ս կարելի է հայրենիքի այդ կտորին չսիրահարուիլ, ազգովի չսիրել ու չպաշտպանել:

Այդ առումով շատ ընելիքներ ունին նաեւ լրագրողները: Դուք պէտք է ամէն երիտասարդի ներշնչէք Հայաստանով ապրելու գաղափարը: Այո՛, Հայաստանի մէջ կան անօրինութիւններ, սխալներ եւ անարդարութիւններ, բայց ո՞ր երկրի մէջ չկան: Ատիկա ոչ թէ մատի փաթթոց պէտք է դարձնել, այլ մեր առաջընթացով, մեր լաւով պէտք է հպարտանալ ու զօրավիգ ըլլալ բարեփոխումներուն, միասնաբար պայքարիլ սխալները վերացնելու համար: Եթէ դուրսը ապրող հայը հպարտ չըլլայ իր հայ ըլլալով, ինչպէ՞ս պէտք է պատասխանատուութիւն զգայ Հայաստանի առջեւ: Ի վերջոյ, Հայաստանն է հայը օտար ափերու մէջ հայ պահող հիմնական ամրոցը եւ հայու գոյութեան թթուածինը:

— Հիմա կտրուկ շրջադարձ կատարենք: Մանկութեան Ձեր ամենավառ յիշողութիւնը:

— «Մանկութիւնը յիշելով սիրտս կը գինովնայ…»,— կ’ըսէր բանաստեղծը: Ես Սարուխան գիւղէն եմ: Գիւղերուն մէջ, ամրան ամիսներուն, անասունները սար կը տանէին: Մեծ մայրս ալ կ՝երթար: Լուր եկաւ, որ մեծ մայրիկը արդէն կը վերադառնայ: Ես ու մեծ եղբայրս (ես 5 տարեկան էի, ան` 6,5) դուրս ելանք` մեծ մայրիկը «դիմաւորելու»: Կ՝երթայինք` յոյս փայփայելով, թէ ուր որ է պիտի տեսնենք զինք: Գացինք-գացինք, մթնցաւ, բարձրացած-հասած էինք սարերը… յետոյ կը յիշեմ միայն, որ քնաթաթախ աչքերս բացի հօրս գրկին մէջ… Պարզուեցաւ, որ մեծ մայրիկս այլ ճանապարհով (սայլով) եկած է գիւղ, իսկ մենք` երեխաներս, այլ ճանապարհով գացած էինք: Տան մէջ սկսած է մեծ աղմուկ, որ երեխաները չկան: Ամբողջ գիւղը ոտքի ելած է ու մեզ կը փնտռէ: Մայրս խումբի մը հետ մեզ կը փնտռէ, եւ դաշտերուն մէջ կը հանդիպի գայլերու ոհմակի մը ու կը սարսափի այն մտքէն, թէ հաւանաբար… հայրս հարց ու փորձով, մեր հետքերով կու գայ-կը հասնի այն սարը, ուր մեծ մայրս մնացած էր, ու կը գտնէ մեզ: Այսպէս դարձանք գիւղի` «գայլի երախէն փրկուած» հերոսները:

Միւս դէպքը, որ կը յիշեմ. ես հինգերորդ դասարան էի, իսկ փոքր քոյրս` երկուքուկէս տարեկան: Ան շաքար ուզեց, ձեռքը բռնեցի, գացինք խանութ: Ճանապարհին հսկայ շուն մը յարձակեցաւ մեր վրայ, եւ ես իսկոյն քրոջս նետեցի գետին ու պառկեցայ վրան: Շունը խածաւ զիս, վերարկուս ալ պատռեց, բայց քրոջս փրկեցի…

— Շա՞տ կը կարդաք, ժամանակ կ՝ըլլա՞յ:

— Մանկութեանս սիրած եմ կարդալ: Կը յիշեմ` ինչպէս մայրս, որ դպրոցի տնօրէնն էր, թէեւ յոգնած կու գար տուն, կը զբաղէր բոլոր գործերով, դեռ ժամանակ կը գտնէր եւ մեզհ համար կը կարդար «Յովազաձորի գերիները»: Երկրորդ-երրորդ դասարանին Թումանեան կը կարդայի, յետոյ Շիրազով տարուեցայ, ապա` Սեւակով: Ես ալ բանաստեղծութիւններ կը գրէի: Յետոյ զբաղմունքս շատցաւ, ստեղծագործելու ժամանակ չէր մնար: Կը յիշեմ` երրորդ լսարանին, Ապրիլ 24-ին, պաստառին գրեցինք` «անէ՛ծք» ու քալեցինք դէպի Ծիծեռնակաբերդ: Ոստիկանութիւնը հասաւ, մեզ քաշքշեցին, մեր ձեռքի պաստառը խլեցին ու պատռեցին: Վրդովուած, յուզուած ու վիրաւորուած եկայ տուն ու գրեցի բանաստեղծութիւն մը, որուն վերջին տողերն էին.

Եւ թողէ՛ք` գնանք, փարուենք կոթողին,

Որ հանգստանայ մեր սիրտը էրուած,

Եւ ի յիշատակ անմեղ զոհերի

Անմար կրակը թող միշտ հուրհրա…

 — Ունի՞ք խորհրդանիշ, որ միշտ Ձեր հետ է:

— Ընտանիքիս անդամներուն նկարները եւ Սեւակի գիրքը, որ միշտ սեղանիս է:

 — Ո՞վ է Ձեր ամենամօտ ընկերը:

— Փոքր քոյրս: Երեք քոյր ենք, ունինք հրաշալի եղբայր մը, ընդհանրապէս ընտանիքի անդամներով շատ մտերիմ ենք: Մայրս իմ ամենամեծ խորհրդատուն է: Ունեցած եմ փառահեղ հայր, որ իր ուսանողներու, շրջապատի պաշտամունքի առարկան էր: Ան մեծ, լուսաւոր հետք ձգած է… Դպրոցական, ուսանողական, աշխատանքային շատ մտերիմներ եւ ընկերներ ունիմ, որոնց կրնամ տարիներով չտեսնել, բայց երբ հանդիպինք, կ՝արծես երէկ բաժնուած ըլլայինք:

–  Ձեր պատգամը դուրսը ապրող հայ երիտասարդներուն:

– Կը փափաքիմ, որ լաւ եւ շատ սորվին, ըլլան մրցունակ, միշտ ձգտին առաջինը ըլլալ: Չմոռնան հայրենիքը` պահպանելով անոր հետ կապը` թէ՛ գիտակցական, թէ՛ ֆիզիքական, թէ՛ հոգեւոր:

Գիտակցին, որ հայոց լեզուն հայ մնալու գլխաւոր կռուանն է եւ հայ ինքնութեան ողնաշարը: Պէտք է սորվիլ քանի մը օտար լեզու, սակայն՝ մայրենին երբեք չանտեսել: Լեզուն ազգային մեծագոյն արժէք է, որ պարտաւոր ենք պահել, զարգացնել եւ փոխանցել սերունդներուն:

«Ժամ»