*ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ*
Յանդուգն դասախօսական երեկոյ մը, մանաւա՛նդ այս օրերուն համար, նուիրուած Միջին Արեւելքի ու յատկապէս արաբ, պարսիկ, իսլամ ժամանակակից արուեստներուն: Ու այս իմաստաւորուեցաւ մասնաւորապէս երբ կը տրուէր Մենհեթընի սիրտին՝ «Նիւ Եորք Քաղաքի Համալսարան»ի «Աւարտականներու Կեդրոն»էն ներս, ակադեմական շրջանակի մը համար, որ գերազանցապէս լեցուն է հրեաներով ու նաեւ հակաարաբ եւ հակաիսլամ զգացումներով:
Դիւրին չէր երբե՛ք մեր քաղաքի արժէքաւոր հայուհիներէն Այլին Ակոբեանի համար, բարձրացնել հին մշակոյթի մը ժամանակակից լաւագոյն ներկայացուցիչներն ու արաբական աշխարհի լայն հետաքրքրութիւնը՝ դէպի ժամանակակից արուեստ, առանց դոյզն չափով իսկ քաղաքականացնելու այդ շարժումը՝ մանաւա՛նդ, որ Իսրայէլ եւս որպէս երկիր կը գտնուի, այսպէս կոչուած՝ Միջին Արեւելքի մէջ, մինչ այդ նկատի ունենալով նաեւ դասախօսութեան ներկաներուն մէջ եղող ամերիկաբնակ հրեաները:
8 Մարտ 2016, Կանանց Միջազգային Օրն իսկ, երեկոյեան ժամը 7էն առաջ, նախապէս որոշուած սրահը նեղ համարուելով, դասախօսութիւնը փոխդրուեցաւ շատ աւելի մեծ սրահ, ընթացք տալու համար մեծ թիւով հետաքրքիրներու ներկայութեան:
Դոկտ. Անի Պագալեան կատարեց բացման խօսքը եւ ներկայացուց օրուան հիւր բանախօսը: Այլին 20 տարիներու վրայ երկարող փորձառութիւն ձեռք ձգած է համաշխարհային արուեստի աշխարհէն ներս, աշխատելով արուեստի մեծ ցուցասրահներու թէ աճուրդային տուներու մէջ, մասնաւորաբար Լոնտոնի (ուր եղած է ուսանող ժամանակակից արուեստներու) «Ուայթ Քիւպ Կելըրի», եւ անշուշտ Նիւ Եորքի «Ֆիլիփս»ի մէջ: Միացած է 2011ին «Սոթըպիզ» աճուրդային յայտնի մեծագոյն ընկերութեան, որպէս համաշխարհային ժամանակակից արուեստի մասնագէտ, ինչպէս նաեւ Միջին Արեւելեան եւ Հիւսիս Ափրիկեան ժամանակակից արուեստներու եւ փոխ նախագահ ժամանակակից արուեստի բաժանմունքի: 2015 թուականին արդէն բացած է իր համաշխարհային արուեստներու նուիրուած «Ակոբեան» ընկերութիւնը:
Այլին ունի հետաքրքիր եւ միեւնոյն ժամանակ յաջող ճանապարհ մը իր մասնագիտութեան մէջ: Առաջին իր գործակցութիւնը կ’ըլլայ նկարչուհի Մոնա Հաթումի (պաղեստինեան ծագումով՝ լիբանանցի) հետ, որ որպէս նորարար՝ ան իր մարմինի անդամներով նկարած է իր գործերը՝ փոխան դասական ձեւով վրձինով ու մատիտով: Ըսենք նաեւ, որ Այլին մի՛շտ իր ուշադրութեան արժանի ըրած է կին նկարիչները քաջալերելու նախաձեռնութիւնը, որ նաեւ ցոյց կու տայ անոր ընկերային ձգտումներուն կիզակէտը՝ ունենալու հաւասարութիւն եւ փոխադարձ յարգանք Միջին Արեւելքի ժողովուրդներուն ընկերային մտայնութեան հասկացողութեանց մէջ: Ու Այլին յաջողած է հաւասարապէս գնահատել ու արժեւորել որքան տղամարդ, նոյնքա՛ն կին արուեստագէտները: Այսպիսով Հաթունի գործերը ունեցան միջազգային ճանաչողութիւն:
Արձանագրելու ենք նաեւ այս պարագան, թէ Այլինին այսքա՛ն սէրն ու նուիրուածութիւնը կու գայ ծնողքէն եւ յատկապէս՝ մօրմէն՝ Շողակ Յովհաննէսեանէն, որ աւելի քան կէս դարու փորձառութիւն մը ձեռք բերաւ Շիքակոյի, Երեւանի թէ Նիւ Եորքի մէջ, իր կազմակերպած ցուցահանդէսներով ու ժամանակակից արուեստներու տարածումով: Սքանչելի աշխատանք մը, որուն մասին կ’արժէ առանձինն ներկայացնել բարի օր մը: Ուրեմն Այլին հասակ առաւ այսպիսի արուեստասէր ընտանիքի մը յարկին տակ… ինչպէս կ’ըսեն ան իր աչքերը բացաւ այդպիսի մթնոլորտի մը մէջ: Այդպէս ալ մօրը քաջալերանքով 1995ին Լոնտոնի մէջ, տակաւին անծանօթ Տամիէն Հըրսթի գործերը գնահատելով, իր առաջ բացաւ վաղուան իր մասնագիտութեան ճանապարհը:
Որպէս արուեստի գործերու տարածիչ եւ միջազգային արուեստներու մասնագէտ, գնահատուեցաւ Նիւ Եորքի եւ Լոնտոնի մէջ զուգահեռաբար, սակայն աւելին ու աւելի հետաքրքրականը՝ Միջին Արեւելքի երկիրներու եւ յատկապէս Քուէյթի, Պէյրութի եւ Տոհայի մէջ: «Սոթըպիզ» ուզեց ընդարձակել իր աճուրդային շուկաները: Այլին կեդրոնացաւ հոն: Եւ անսպասելիօրէն գտաւ շատ մեծ ընդունելութիւն: Արագօրէն եւ հաւանաբար ալ անսպասելիօրէն, Տուպայի արուեստի ցուցահանդէսին եւ Շարժայի Պիենալին, Քաթարի Ալ Դհանի իշխանական ընտանիքը միլիոններու հասնող արժողութեամբ ու երբեմն ամէն չափանիշ կտրող արժէքներով կատարեց գնումներ, մանաւա՛նդ եւրոպական ու մասնաւորաբար ֆրանսական տպաւորապաշտ դպրոցի լաւագոյն հեղինակներէն արուեստի գործերու: Այսպիսով Այլին նոր շուկայ մը սկսաւ բանալ 2006էն սկսեալ, նաեւ Միջին Արեւելքի միջազգային ժամանակակից արուեստի աշխարհէն ներս:
Արաբական Ծոցի երկիրներու համար նորարարութիւն ըլլալով ծանօթ համաշխարհային թանգարաններ՝ Փարիզի «Լուվր»ն ու Նիւ Եորքի «Կուկընհայմ»ը, համագործակցութեան համաձայնագիրեր ստորագրեցին արաբական զանազան թանգարաններու հետ, ինչ որ առիթ ստեղծեց մշակութային նոր որակ մը բերելու այդ երկիրներէն ներս՝ ծանօթացնելով արաբ ժողովուրդին ժամանակակից դասականները: Սկսան զանազան ցուցահանդէսներ կազմակերպուիլ Միացեալ Արաբական Էմիրութիւններէն մինչեւ Մարոք: Առիթ եղաւ նաեւ այս ցուցահանդէսներով ներկայացնելու հնդիկ, պարսիկ եւ նոյնիսկ հայ նկարիչներու գործերը: Տուպայը դարձաւ կեդրոն արուեստներու աշխարհին: Երեւակայել, որ պարսիկ նկարիչ Ֆարհատ Մոշիրի «Լոյս» գործը, արդէն արուեստի շուկային մէջ գնահատուիլ սկսած էր մէկ միլիոն տոլարի. եւ դեռ եգիպտացի նկարիչ Մահմուտ Սայիտի գործը, 1929ին ստեղծագործուած՝ 2,55 միլիոն տոլարի:
Հապա ի՞նչ ըսել միջազգային շուկային մէջ կատարուած այն աշխատանքին, երբ Փետրուար 2015ին Քաթարի իշխանական ընտանիքը, Փոլ Կոկանի նշանաւոր «Թահիդեան» 1892ի պաստառին կը վճարէր 300 միլիոն տոլար, կտրելով համաշխարհային ամէն չափանիշ: Ասկէ առաջ չափանիշ որպէս եղած էր 2011ին, երբ Փոլ Սեզանի «Քարտ խաղացողը» գործը աճուրդով վաճարուած էր 250 միլիոն տոլարի…: Այսպէս յաջորդաբար արաբական աշխարհ մտան Ճէֆ Քունզի գործերը 20 միոլիոն տոլարով, Ուարհոլզինը եւ Ճիագոմեթթիինը 100 միլիոնով եւ վերջապէս Փիքասոյինը 150 միլիոնով: Եւ այսպէս կարելի է դեռ շարունակել շարքը…: Կարճ ժամանակի ընթացքին 25 երկիրներէ (մասնաւորաբար Ամերիկաներէն, Ասիոյ մեծ երկիրներէն ու դասական Եւրոպայէն) նկարիչներ, արուստի գործեր վաճառողներ ու գնողներ, արդէն Տոհայի մէջ տեղի ունեցող արուեստի անցուդարձերուն սկսան բերել լայն մասնակցութիւն, ի մասնաւորի 2013ի Այլինի կազմակերպած «Սոթըպիզ»ի աճուրդի մեծ յաջողութիւնը: Արեւմուտքի մեծ ցուցասրահներ բացին իրենց մասնաճիւղերը… եւ այն ինչ, որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմէն առաջ Պէյրութը ունէր իր առանձնայատուկ տեղը, այդ արդէն փոխադրուեցաւ Արաբական Ծոց: Ու այս մէկը դժբախտաբար Լիբանանի հաշւոյն, եւ մասնաւորաբար մեր հայ նկարիչներու՝ Փոլի, Ասատուրի, Նորիկեանի, Հրայրի, Զաւէնի եւ այլոց, որոնք եղան արաբական աշխարհի ժամանակակից արուեստի կերտիչները:
Արձանագրենք նաեւ, որ Այլինի շուկային մէջ ծախուած ամէնէն սուղ պաստառը արաբական աշխարհի նկարիչներէն՝ եղաւ 2013ին «Սոթըպիզ»ի Տոհայի աճուրդին, երբ եգիպտահայ նկարիչ Շանթ Աւետիսեանի «Նեղոսի իգոնները» գործը գնահատուեցաւ 1,56 միլիոն տոլարի:
Փոխադարձաբար Միջին Արեւելքի ժամանակակից նկարիչներու գործեր՝ այս անգամ սկսան ցուցադրուիլ Նիւ Եորքի մէջ, 90ամեայ պարսիկ նկարիչ Ֆարման Ֆարմայեանի գործերը Կուկընհայմի մէջ, կամ եգիպտացի նկարիչ Ուաէլ Շաուքիինը եւ լիբանանցի Ուալիտ Րաատի գործերը Նիւ Եորքի Ժամանակակից Թանգարանի (MOMA) մէջ:
Այլին նշեց նաեւ Սէուտական Արաբիոյ մէջ տեղի ունեցող մշակութային զարթօնքին մասին, ուր արդէն հրապարակ սկսած են գալ մեծ թիւով արուեստագէտներ եւ մասնաւորաբար արուեստագիտուհիներ: Անոնցմէ յիշեց Մանալ Ալ-Տայուանը, որ առաւելաբար ներշնչուած է իր երկիրի կանանց առօրեայ կեանքէն եւ նիստ ու կացէն: Այսինքնին երբ նկատի ունենանք թագաւորութեան խստապահանջ դրութիւնը ընդհանրապէս կիներու նկատմամբ, արդէն պիտի գնահատենք որպէս յեղափոխութիւն մը կիներու ազատագրման շարժումին կապուած: Յիշեց նաեւ անունը նկարիչ Ապտըլ Նասէր Ղարամի, որ քսան տարի ծառայելէ ետք Սէուտական զինուժին, նուիրուած է արուեստի աշխարհին բերելով իր ստեղծագործութիւնները:
Հակառակ տեւական պատերազմին, որ տակաւին կը շարունակուի Իրաքի մէջ, սակայն իրաքցի արուեստագէտներ եւս անմասն չեն մնար ժամանակակից արուեստի զարթօնքէն: Հայվ Քահրաման անունը օրինակ մըն է այդ փունջ մը նկարիչներէն: Իսկ Սուրիան ետ չի մնար նաեւ, երբ լուսանկարիչ Հրայր Սարգիսեան իր գործերով կրցաւ ցոյց տալ հոգեբանական եւ պատմական պահեր սուրիացի ժողովուրդի առօրեայ տառապանքէն ու յուզումնալի կեանքէն:
Վերջապէս ան ծանրացաւ լիբանանցի նկարիչներուն վրայ, որոնք անկասկած եղան լուսապսակ կերտիչները արաբական աշխարհի մշակութային կեանքին, եւ ոչ միայն գեղարուեստի եւ նկարչութեան, այլեւ թատրոնի, երաժշտութեան, պարարուեստի, ճարտարապետութեան եւայլն: Էթել Ատնան 91ամեայ նկարչուհին ամէնէն տարեցը նկարիչներու ընտանիքին, խոսափողն է ժամանակակից արաբ-ամերիկեան մշակոյթին: Անոր գործերը յաճախ ներկայացուած են Նիւ Եորքէն Լոնտոն: Կու տայ խորհրդապատկերները Լիբանանի բնութեան, իր այնքան հարազատութեամբ ու գոյներու ներդաշնակութեամբ: Անշուշտ նաեւ Ուալիտ Րաատ, 48ամեայ նկարիչը եւ 99ամեայ Սալուա Ռաուտա Շուքէյրը, որ 2013ին տուաւ իր ցուցահանդէսը Լոնտոնի «Թէյթ» թանգարանին մէջ:
Արուեստի պատմութեան դասախօս Փրոֆ. Տէյվիտ Ժոզէլիթ ունեցաւ կարճ հարցազրոյց մը, որմէ ետք առիթ տրուեցաւ հանդիսատեսին տալու հարցումներ, որոնց Այլին պատասխանեց ամենայն վստահութեամբ:
Ներկայանալի իր արտաքինով, համոզիչ իր մտածումներով ու տեսութիւններով, ինքնավստահ իր ասպարէզին թելադրած պահանջքներուն, ծանօթ իր շուկաներու յաճախորդներուն հոգեբանութեան, քաջածանօթ միջազգային ժամանակակից արուեստներու իրադարձութիւններուն, իր անմիջականութեամբ Այլին կրցաւ գրաւել ներկաներուն ուշադրութիւնը։
Այդ խուռներամ ներկայ բազմութեան մէջ, հոն հաւաքուած տասնեակ մը հայերս՝ միայն հիացմունքի արտայայտութիւններ փոխանցեցինք իրարու եւ հպարտ զգացինք մեր նոր սերունդին ունեցած յաջողութիւններէն՝ միջազգային արուեստի դժուարին աշխարհին մէջ:
