Ստորեւ լոյս կ՛ընծայենք հրապարակագիր Նազարէթ Պէրպէրեանի սոյն ուշագրաւ յօդուածը, նուիրուած Մկրտիչ Փորթուգալեանի ազգանուէր գործունէութեան գնահատման, որ Արմենական կուսակցութեան հիմնադրութեան 130րդ ամեակի սեմին, աւելի եւս կարեւորութիւն կը զգենու, այնտեղ անշահախնդիր դիտանկիւնէ վերագնահատման ենթարկուած ըլլալով Մ․ Փորթուգալեանի իսկապէս ազգային գործունէութիւնը, որուն համար շնորհաւորելի է յօդուածագիրը իր ցուցաբերած առարկայականութեան, փոխադարձ յանդուրժողականութեան եւ այն գնահատականին, որ կու տայ իր պատկանած կուսակցութենէն դուրս Հայրենիքի ու հայութեան ազատութեան սիրոյն պայքարած մարտիկներուն ։
«Խմբ»
*ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ*
9 Հոկտեմբերին կը նշենք (ինք) ծննդեան տարեդարձը հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման յառաջապահ դրօշակիրին՝ Մկրտիչ Փորթուգալեանի, որ իր յեղափոխական գաղափարներով, ազգային լուսաւորումի մեծ գործով, քաղաքական պայքարունակութեամբ ու անձնազոհութեան վարքով՝ հունաւորեց հայոց ազգային զարթօնքը դէպի նոր ժամանակներ։
Թէեւ մասնաւորաբար Արմենական Կուսակցութեան ստեղծումին կապուեցաւ իր անունը, այդուհանդերձ Մկրտիչ Փորթուգալեան արժանաւորապէս հանդիսացաւ՝ ընդհանրապէս հայկական յեղափոխութեան պայծառատես նախակարապետը։
Յատկապէս հայ ազգային կուսակցութեանց երկունքի շրջափուլը փակած Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան հիմնադիր սերունդը, ներշնչման իր աղբիւրներու շարքին, ըստ արժանւոյն մեծարեց Մ. Փորթուգալեանի դերն ու նշանակութիւնը հայ երիտասարդութեան յեղափոխական զարթօնքին ոգեւորման մէջ։
Մկրտիչ Փորթուգալեան պոլսեցի էր, ծնած 9 Հոկտեմբեր 1848ին Գում Գաբու։ Հայրը սեղանաւոր մարդ էր, բայց ի տարբերութիւն ժամանակի սեղանաւորներու մեծ մասին՝ յատուկ հոգածութիւն ունէր հայ գիրի ու գրականութեան նկատմամբ։ Պատանի Փորթուգալեանի ազգային-գաղափարական կազմաւորման մէջ վճռորոշ դեր ունեցաւ իր հօր սեփական գրադարանը։
Յաճախեց Գում Գաբուի Մայր վարժարանը, որ այդ շրջանին նաեւ իբրեւ ժողովատեղի կը ծառայէր Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւնը մշակող Պատրիարքարանի յանձնաժողովներուն։ 1860ականներու Սահմանադրական եւ հակա-Սահմանադրական բուռն պայքարի օրերուն, Գում Գափուի Մայր վարժարանը ինկաւ Ամիրայական՝ հակա-Սահմանադրական շրջանակներուն ձեռքը եւ պատանի Փորթուգալեան, համակրանքով հակուած ըլլալով Սահմանադրականներուն կողմը, նախընտրեց իր դպրոցը փոխել եւ յաճախել Սահմանադրականներու ազդեցութեան տակ գտնուող Սամաթիոյ Սահակեան վարժարանը։
1859ին կորսնցուց հայրը, իսկ 1865ին մայրը։ Որբացած՝ հազիւ Սահակեան վարժարանէն շրջանաւարտ, 1867ին նետուեցաւ կեանքի ասպարէզ։ Կարճ ժամանակ մը գրավաճառ-թերթավաճառի մօտ աշխատեցաւ, բայց կ’ուզէր ուսուցչութեան նուիրուիլ։ Սկսաւ հարուստ հայերու զաւակներուն մասնաւոր դասեր տալ։ Եւ երբ Պոլիս ապրող եւդոկիացիները իրենց ծննդավայրի դպրոցին համար յարմար ուսուցիչ մը կը փնտռէին ու իբրեւ այդպիսին մօտեցան Փորթուգալեանի, ան բնաւ չվարանեցաւ եւ տեղափոխուեցաւ Եւդոկիա:
Բայց Եւդոկիա ուղղակի աղայական մտայնութեանց բոյն էր եւ Մկրտիչ Փորթուգալեանի նման լուսամիտ ուսուցիչ մը շատ շուտով բախումի մէջ պիտի գտնուէր։ Այդպէս ալ եղաւ եւ Փորթուգալեանի ուսուցչական երկարամեայ ասպարէզը, առաջին այդ հանգրուանէն սկսեալ, յատկանշուեցաւ մէկ կողմէ Փորթուգալեանի կատարած բարեկարգումներով, իսկ միւս կողմէ աղայական խաւերու կողմէ հալածանքով եւ կառավարութեան մօտ իրբեւ յեղափոխականի ամբաստանութիւններով։
Այդ օրերուն Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք ընտրուած Խրիմեան Հայրիկ ուղղակի իր հովանաւորութեան տակ առած էր անձնուէր ուսուցիչին, այդուհանդերձ խաւարամիտ տարրին ճնշումը շատ ուժեղ էր եւ Փորթուգալեան կանչուեցաւ Պոլիս։
1874ին Խրիմեան հրաժարած էր Պատրիարքութենէն եւ Ներսէս Վարժապետեան յաջորդած էր անոր։ Վարժապետեան Պատրիարք եւս դրական կարծիք ունէր երիտասարդ Փորթուգալեանի մասին, որ այդ օրերուն ստանձնած էր «Ասիա» թերթին խմբագրութիւնը եւ սկսած էր բուռն պայքար մղել հայ պահպանողականութեան դէմ։ Փորթուգալեան դարձեալ ինկաւ հակահարուածի տակ եւ այն աստիճան, որ Ներսէս Վարժապետեան իր մօտ կանչեց ու խորհուրդ տուաւ անոր, որ աւելի զուսպ ըլլայ։ Բայց Փորթուգալեան գտած էր իր ուղին եւ անդրդուելի մնաց։ Պահպանողակններու պահանջին անսալով՝ կառավարութիւնը փակեց ինչպէս Փորթուգալեանի «Ասիա»ն, նոյնպէս եւ Պարոնեանի «Թատրոն»ը։
Փորթուգալեան վերջնականապէս իր յոյսերը կտրեց Պոլիսէն եւ նախընտրեց երթալ գաւառները, ուր բուն ժողովուրդը կ’ապրէր՝ երկու կրակի մէջ ինկած. մէկ կողմէ օսմանեան կեղեքումները, իսկ միւս կողմէ պահպանողականներու ճնշումները անշնչելի կացութեան մատնած էին գաւառներու հայութիւնը։
Ամիսներ տեւող շրջագայութիւն մը կատարեց Փորթուգալեան հայկական նահանգներուն մէջ։ Հասաւ մինչեւ Թիֆլիս՝ «Մշակ»-ի խմբագիր Գրիգոր Արծրունիի հետ մօտէն ծանօթանալու եւ գործակցութեան հիմեր դնելու համար՝ ի խնդիր երկրի տարածքին հայկական վարժարաններու բացման ու գաւառի հայ երիտասարդութեան ազգային-յեղափոխական զարթօնքին։ Նոյն միջոցին եւ նոյն ճամբով էր, նաեւ, որ Մկրտիչ Փորթուգալեանի եւ Արփիար Արփիարեանի միջեւ սկսաւ սերտ գործակցութիւն մը, որ պիտի պսակուէր Արմենական կուսակցութեան հիմնադրումով։
Գրիգոր Արծրունիի աջակցութիւնը ապահովելէ ետք, 1870ականներու վերջերուն Փորթուգալեան հաստատուեցաւ Վան՝ իբրեւ տեղւոյն նորաբաց Վարժապետանոցի ուսուցիչ։ Շուրջ չորս տարի աննախընթաց ոգեւորութիւն առաջացնող գործ կատարեց Փորթուգալեան։ Այդ շրջանին Խրիմեան Հայրիկ իր կարգին վերադարձած էր Վարագայ վանք՝ կրթական ընդհանուր շարժման թափը ուժեղացնելով։ Նաեւ ռուս-թրքական պատերազմին եւ Պերլինի Դաշնագրին հետեւող եռեւեփումի ժամանակաշրջանն էր, ինչ որ Փորթուգալեանին առջեւ լայն բացած էր ազգային-ազատագրական պայքարի իր գաղափարները աւելի յանդուգն կերպով տարածելու ուղին։
Փորթուգալեան բառին բուն իմաստով ոտքի հանեց Վանի երիտասարդութիւնը։ Պահպանողական շրջանակներու կողմէ ան դարձեալ պետութեան մօտ ամբաստանուեցաւ իբրեւ յեղափոխական գաղափարներու քարոզիչի, բայց Փորթուգալեան այլեւս տեղի տուողը չէր։ Նոյնիսկ երբ Վարժապետանոցը փակել տուին, Փորթուգալեան զօրակիցներ գտաւ, որպէսզի անոնց օգնութեամբ իր սեփական դպրոցը՝ Վանի Կեդրոնականը հիմնէ եւ յաւելեալ խիզախութեամբ շարունակէ նորահաս սերունդի գաղափարական ոգեւորման գործը։
Այս անգամ կառավարութիւնը կարծրութեամբ միջամտեց եւ 1885ին ուղղակի Օսմանեան Կայսրութենէն դուրս՝ Ֆրանսա աքսորեց Վանի յեղափոխական շունչն ու ոգին դարձած Փորթուգալեանը։ Ան հաստատուեցաւ Մարսէյլ, հիմնեց «Արմէնիա» թերթը եւ ամբողջական նուիրումով փարեցաւ՝ անոր միջոցաւ հայկական յեղափոխութեան գաղափարական կրակը համայն հայութեան հասցնելու աշխատանքին։
Նոյն տարին Վան մնացած իր հետեւորդներուն հետ, Փորթուգալեան հիմնեց «Արմենական» կուսակցութիւնը, որուն գաղափարական հունաւորման ծառայեցուց իր թերթն ու գրիչը։
Մինչեւ 1921ի իր մահը, Փորթուգալեան հաւատարիմ մնաց հայ ազգային-ազատագրական պայքարի կրակը ամբողջ աշխարհի հայութեան հասցնելու առաքելութեան։
Պատմական ծանօթ իրողութիւն է, որ «Արմենական» Կուսակցութիւնը ընդհանրապէս զիջեցաւ նախ Ս.Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան եւ ապա Հ.Յ.Դաշնակցութեան առջեւ՝ անոնց ծաւալած յեղափոխական-կազմակերպական գործի յանդուգն մակընթացութեան տակ։ Այդուհանդերձ Մկրտիչ Փորթուգալեանի ցանած գաղափարական սերմերը՝ պայքարի դաշտ մղեցին հայոց երիտասարդ սերունդները եւ այդպէ՛ս, հայ ազգային-ազատագրական շարժումը նուաճեց հայ ժողովուրդի ու Հայաստանի պատմական վերականգնումի մեծ ոստումը։
Հայկական Ազատամարտի յառաջապահ դրօշակիրին ծննդեան տարեդարձին նուիրուած յուշատետրի այս հակիրճ ակնարկը կ’արժէ աւարտել՝ Հ.Յ.Դ. առաջին սերունդի ականաւոր դէմքերէն եւ Մեծ Եղեռնի նահատակներէն Յարութիւն Շահրիկեանի վկայութեամբ.-
«Ինձ թւում է, թէ 1875-1885 թուականների թրքահայ սերունդի այն փոքրաթիւ մասը, որ նուիրուել է հասարակական դատին եւ գնաց միանալու երեք յեղափոխական կուսակցութիւններից մէկն ու մէկին, անպայման կրել է Փորթուգալեանի ու նրա «Հաւատամք»ի սկզբնական ազդեցութիւնը։ Աւելի՛ն կ’ասեմ. Փորթուգալեան մենակը եղաւ թրքահայոց մէջ եւ մենակը մնաց իբրեւ հիմնադիր ու կազմակերպիչ ըմբոստացման՝ ընդդէմ բռնատիրութեան։
«Եւ իբրեւ այդպիսին եմ տեսնում նրա մեծութիւնն ու արժանիքը, եւ իբրեւ այդպիսին եմ բերում նրան իմ ակնածանքի եւ յարգանքի հաւաստիքը»։
«Ազատ Օր»
