Արամ Սեփեթճեանի Հանդիպումները Հեղինակների Ու Գրքերի Հետ

*ԿԱՐԷՆ Ա.ՍԻՄՈՆԵԱՆ*

Ա

Խօսքը այն հատորների մասին է որ իւրօրինակ ուղեցոյց են, հնարաւոր է նաեւ՝ ձեռքի տակ ունենալիք գրքեր։ «Գրական Հանդիպումներ» ու «Բանաստեղծութիւնը Տագնապի Ընդմէջէն» խորագրերը արդէն իսկ այն մուտքերի հասցեներն են, որ մշակոյթի ու գրականութեան մարդուն կարող են եւ անշուշտ տեղափոխում են մեր օրերից դէպի տասնամեակների խորքեր։ Հեղինակի անպաճոյճ, անմիջական զրոյցի խօսքը անթաքոյց, ըստ իս, թերեւս գրողի ենթագիտակցական մի նպատակ ունի իր ոճով ու նիւթին մօտենալու անմիջականութեամբ՝  հայ գրականութեան մի ամբողջ շերտ ներկայացնելու ընթացքին

«Գրական Հանդիպումներ» ժողովածուի «Յառաջաբան»ով նա իր նկատառումներն է արձանագրել երկու՝ «Գրական հարցեր եւ հարցադրումներ» եւ «Գիրքը իբրեւ ներկայութիւն» ենթախորագրերի տակ։

Առանձին քննութեան է աղերսում հինգ էջանոց այս «Յառաջաբանը», որ անպայման բացայայտում է Արամ Սեփեթճեանի՝ արձակագրի եւ հրապարակախօսի, նաեւ գրական ժառանգութեան նկատմամբ օրինակելի հոգատար վերաբերմունքով իւրահատուկ մտաւորականի էութիւնը։

Բնորոշելով իր մօտեցումը գրական երկի նկատմամբ, նա սահուն անցում է կատարում դէպի գրադատի պարտականութիւնը։ Թէեւ շատ հպանցիկ, սակայն միանգամայն սպառիչ է նրա բացայայտումը գրական երկը «հերձելով»՝ գնահատելու, այլ կերպ ասած թացը չորից զատելու, մի դէպքում՝ Գրողի ստեղծած գեղարուեստական արժէքը ներկայացնելու, եւ մէկ այլ դէպքոմ, հեղինակի սոսկ գրասիրութան արդիւնքը Գրականութիւնից զատող աղբատարի գործը յանձն առնելու պարտականութիւնների նկատմամբ։

Նաեւ իրաւացիօրէն եւ նոյնքան հպանցիկ, սակայն բաւականին խորը հերկելով մերժում է «գիտական» պարեգոտով քօղարկուած այն սնամէջ յօդուածները, որոնց հեղինակները ճգնում են շատ աւելի ցուցադրել իրենց միշտ «բանաձեւուած ու կաղապարուած արժեչափերը», որպիսիք  ներկայացւում են ոչ թէ գրական երկի՝ արձակ կամ բանաստեղծութեան արուեստի վարպետութիւնն ու Գեղեցիկի երեւոյթը (անշուշտ, եթէ այդպիսին կայ), այլ ձգտելով միայն ինքնահաստատումի։

Հետեւութիւնը յստակ է ― ընթերցողը նման դէպքերում ստանում է խաբուսիկ տպաւորութիւն։ Եւ մոլորուելով քօղարկող պարեգոտի ծալքերի մէջ երբեմն չի կարողանում «խորաչափել ստեղծագործ հեղինակի իմացական ոլորտները», հետեւաբար, ինչպէս արդէն յայտնի է մեր գրական կեանքի մէջ «նոր»ի ու «արդիական»ի փաթեթաւորումով ասպարէզ է իջնում անշնորհքութիւնն ու անարուեստը։

Վստահ եմ, որ Արամ Սեփեթճեանի յաջորդ մտահոգութիւնը նոյնպէս ծնունդ է այն իրականութեան, երբ մեր գրականութեան մէջ արդէն երեւոմ է մի տարօրինակ նահանջ։

Եւ այդ՝ նահանջն է Ճշմարիտից։

«Մարդկային հոգին իր խորութեամբ եւ անհագութեամբ առաւե՛լ է քան «զամենայն միտս եւ բանս»,― պնդում է Արամ Սեփեթճեանը,― առաւե՛լ խորունկ, քան ովկիանոսային վիհերը, եւ հեղինակ մը, որքան յանձնուի ի խոյզ դեռ չգտնուած գեղեցկութիւններու, պէտք է որ սուզուի յատակը ճշմարտութեան ովկեանին…»։

«Յառաջաբան»ի երկրորդ մասով նա շարագրում է իր խոհերը գրքի կեանքի տեւողութեան խնդրի շուրջ։

Բանն այն է որ հեղինակը՝ իւրօրինակ վկայողը անցեալ դարավերջի տասնամեակներից մինչեւ այսօր ― մի ժամանակաշրջան, որի ընթացքին աշխարհ է եկել առնուազն երեք սերունդ. նաեւ մի ժամանակաշրջան, որի ընթացքին տեղի ունեցան քաղաքական‐ընկերային խոշոր փլուզումներ եւ մենք հասանք, բայց դեռ կանգնած ենք հետագայ ընթացքի ճամբաբաժնին. երբ մեզ, վերջապէս, յաջողուեց տեղ հասցնել բարոյական այն ծանր բեռը, որ մեր ուսերին դրեցին Նահատակներն ու նահատակութիւնից մազապուրծ մեր պապերն ու հայրերը ― անպայման անհանգիստ է ոչ միայն մեր մղձաւանջային անցեալի, այլ եւ նոր ժամանակների ազգային կեանքի դիմաց ծառացած ու անպայման դեռ անծանօթ խնդիրներով։ Ուստի Գրքի կեանքի տեւողութիւնը նրան անհանգստացնում է ոչ թէ իբրեւ նիւթ, այլ Ոգեղեն Ժառանգութիւն։

Նա աւետում է ազգային Մատենադարանի ծնունդը, որ, այո՛, «թղթակազմ թէ լաթակազմ մատեաններ պարունակող» գրադարանի կառոյց չէ։ «…Մատեաններուն ծորող իմացական լոյսի աղբիւրն է որ իւրաքանչիւր ընթերցողի բանական եւ գիտակցական կեանքին վրայ բացուած անվախճան լուսարձակ մը կը կազմէ»։

Ապա՝ «Գրականութիւնը այսպէս կը ներկայանայ մեր կեանքին մէջ» ― եւ աւարտւում է  «Գրական Հանդիպումներ» հատորի  «Յառաջաբան»ը…

Բ

     …Իսկ ես անցնում եմ «Բանաստեղծութիւնը Տագնապի Ընդմէջեն» հատորին, որ պարունակում է չորս բաժին ― Լիբանանի տագնապը, Դասականներ (Վահան Թեքէեան։ Դանիէլ Վարուժան, Եղիշէ Չարենց), Միջերկրականի ափի տագնապը (Վահէ Վահեան, Երուանդ Պարսումեան, Մուշեղ Իշխան, Զարեհ Մելքոնեան, Գառնիկ Ադդարեան) եւ Տագնապը Բոսփոր ափին (Զահրատ, Զարեհ Խրախունի)։

«Չկա՛յ գրականութիւն առանց տագնապի» ― առաջին իսկ տողերից յայտարարում է Արամ Սեփեթճեանը։

Եւ նոյն պահին իմ դիմաց յառնում է յատկապէս այս վերջին քառորդ դարի հայ գրականութիւնը։

Հայ Գրականութիւն… Ես երբէք չեմ տարբերել «ռուսահայ եւ թուրքահայ» կամ «հայաստանեան եւ սփիւռքի» եւ կամ՝ «արեւելահայ կամ արեւմտահայ» գրականութիւնները ճիշտ այնպէս, ինչպէս այդօրինակ տարբերութիւն ՉԻ ԵՂԵԼ մինչեւ անցեալ 50-ականներ (տե՛ս «Ընտիր Էջեր Հայ Գրականութեան», Երեւան, 1946 թ., 1160 մեծադիր էջ)։

Յիրաւի, տագնապները, որպիսիք մարդուն հետամուտ են միշտ եւ ամենուրէք, ամէն ոք արտայայտում եւ խաղաղւում է իւրովի։ Եթէ Գրողի տագնապները վերածւում են Գեղարուեստի, ապա հեղինակի տագնապը մնում է իբրեւ սոսկ մի տեղեկութիւն շարժառիթի մասին։

Երբ Արամ Սեփեթճեանը գրում է «Լիբանանահայ Տագնապի» մասին, ապա, յայտնի է որ նկատի ունի «1975 Ապրիլ 13ին սկիզբ առած եւ շուրջ տասնութ տարի տեւող Լիբանանի քաղաքա-ընկերային» իրադարձութիւնները՝ «անիշխանութիւն եւ իշխանատենչութիւն… արտագաղթ ու պանդխտութիւն», որպիսիք իրենց հողմապտոյտի մէջ առան երկիրն ու ժողովրդին։ 

Տարբեր են Տագնապը ապրող բանաստեղծների Ցաւի Աղաղակները, որոնց մէջ լսելի է նաեւ մի ճիչ, որ խորագրուած է «Աւագ Ուրբաթս»։

Իմ Աւագ Ուրբաթս, պահս երկունքի

սկսաւ ցաւով Մայրիի Ծառին…

հառաչանքներով իր սաղարթներուն

անյոյս ճիչերով իր արմատներուն…

                                                 Պեպո Սիմոնեան, «Ծառին Ճիչը»

Ինձ յատկապէս հետաքրքրեց այն հարցը, որ ինչպէս ինք զինքը տալիս է Արամ Սեփեթճեանը. «…ո՞ւր է բանաստեղծութեան գաղտնի բանալին. ո՞վ է բանաստեղծը» եւ ապա՝ «ի՞նչ դեր է վերապահուած մեկնաբանին, վերլուծողին եւ ինչո՛ւ չէ՝ նաեւ ասմունքողին»։

Արամը տալիս է այս հարցն ու անմիջապէս պատասխանում՝ ինձ սար ու ձոր որոնումների չուղարկելու համար. «Բանաստեղծութիւնը թէ՛ միտք է եւ թէ գեղարուեստ»։ Այսպիսով եւս մէկ հաստատումն ենք գտնում այն իրողութեան, որ խառնաշփոթ ու երեսպաշտական քաղաքավարութիւնների (polit-correct) մեր տարօրինակ ժամանակներին ամենուրէք եւ ընդհանրապէս նահանջել ու իր թաքստոցների մէջ գազախեղդ է լինում ԳՐՈՂԻՆ գրամոլից զատելու եւ ԳՐՈՂԻ ստեղծագործութիւնը գնահատելու փորձուած միջոցը՝ վերլուծական գրադատութիւնը։

Մտքի ու արուեստի ներդաշնակութիւնը նա բացայայտում է նաեւ Զահրատի բանաստեղծութեամբ, որոնց, իր խոստովանութեամբ, հաղորդակից է եղել երբ «քերթուածները Զահրատին՝ մեզ առաջնորդեցին դէպի մշտադալար ծաղկաստանը իր պարզ ու խորունկ էջերուն։ Այժմ այդ էջերուն այնքա՜ն մտերիմ դարձանք,– շարունակում է Արամ Սեփեթճեան Բարեկամս,– որ իրենց իւրահատկութեամբ… անոնք կը պատգամեն մէզի իրենց ինքնութիւնը… Զահրատինն են անոնք»։

Ահաւասիկ.

Այս գիշեր

Աստուածամօր մեծ պատկերին առջեւ ես

Երկու հատ մոմ վառեցի

Որովհետեւ աւելի լաւ գիտես դուն

Գիտես թէ ինչ պէտք է ինծի որ երջանիկ ըլլամ ես

Մի մոռնար

Այդ մոմերէն մին ես եմ

Աստուածամօր այսպէս ըսի այս գիշեր

Երբ պատկերին երկու հատ մոմ վառեցի

Աստոածամայրըս իմ դուն

Ըրէ այնպէս մւ որ ան ալ երջանկութիւնը ճանչնայ

Մի մոռնար

Այդ մոմերէն մին ան է

Ու գիտես թէ զինք որքան կը սիրեմ»։

… Եւ ի՜նչ խորն է, ի՜նչ գեղեցիկ եւ ի՜նչ նուիրական է Սէրը մեր ՊՈԷԶԻԱՅԻ մէջ ընդհանրապէս – Քուչակից Դուրեան, եւ ապա Վարուժան, Տէրեան, Չարենց, Դաւթեան եւ… Զահրատ։

Ահաւասիկ Արարուած Խօսքի միտքը կամ իմաստը եւ նրա զօդը տեսքին ու գեղարուեստին։

Գ

Արամ Սեփեթճեանը իր երկու հատորներով ներկայացրել է մի քանի տասնեակ Գրողների եւ ժամանակի հոլովոյթի մէջ մշուշապատուող եւ արդէն մշուշապատուած հեղինակների, ովքեր իւրովի տիրակալ են եղել հայ գրականութեան մէջ։ Կանցնի եւս քառորդ կամ ամբողջ մէկ դար, եւ կը սերունդներին կը հասնեն այս մէր ժամանակների գրականութեան ինչ որ չափով մնայուն արժէքները։

Ներկայացրել է ճշմարիտ վերաբերմունքով եւ միայն շատ խորաթափանց ընթերցողին կը յաջողուի նկատել գրականութեան նկատմամբ նրա անձնական ճաշակի դրսեւորումները, որպիսիք բնական են եւ աւելի հաճախ՝ իրաւացի։

Ես նոյնպէս իմ վերաբերմունքով մէջբերեցի Պեպո Սիմոնեանից եւ Զահրատից, որոնց բանաստեղծութիւնը գնահատելու առիթներ ունեցել եմ, սակայն դրանից բացի նրանց հետ ունեցել եմ ընկերական եւ բարեկամական հարաբերութիւններ… Այլ կերպ ասած, նախասիրութիւն նոյնպէս ունեցել եմ։

Այս հանգամանքը բացայայտում եմ այնքանով, որքանով ինքը՝ ներկայացուող հատորների հեղինակն է կենտրոնացել իր նախասիրութիւններով։ Բանն այն է, որ ոչ հայաստանեան եւ ոչ էլ արտերկրի գրական մշակները այս մի քանի տասնեակը չեն միայն։ Ի դէպ իմ այս նկատառումը երբէք չի նշանակում, թէ գրականութեան այնպիսի մի մշակ, որպիսին է Արամ Սեփեթճեանը, թէեւ ունենալով հնարաւորութիւն, ընդգրկելու յանձն կ’առնէր անցեալ դարակէսից մինչեւ նոր ժամանակների յունձքը՝ ամբողջութեամբ։ Նա նոյնպէս գերադասել է պատմել նրանց մասին ում հետ շփուել է, ում բարեկամութիւնը վայելել է եւ որպիսի պարտք է ունեցել դասականների նկատմամբ. ԻՐ դասականների։

Հետեւաբար այս հատորները նաեւ հենց իր՝ Արամ Սեփեթճեանի գրական դիմագիծը լրացնելուց զատ, նաեւ պատմութեան համար ունեն պատշաճ նշանակութիւն։

Խօսելով նրա գրական դիմագծից, վստահ եմ որ հատորները ներկայացնելով, նոյնպէս եւ հնարաւորութիւն ունեցայ մի քանի վրձնահարուածներ աւելացնել գրողի, հրապարակագրի, հասարական գործիչի եւ հեռաւոր ու վաղեմի բարեկամիս դիմանկարը ամբողջացնելու իմ պարտականութեամբ…

Կ.Ա.Ս., Ապրիլ, 2015, Փարիզ