Այց Մեսրոպ Մաշտոցի Շիրիմին
Համադրեց՝ ՌՈՒԲԻՆԱ ՕՀԱՆԵԱՆ
Ստորեւ կը ներկայացնեմ երկու գրութիւն այն մասին, թէ ինչ զգացին պատմաբան եւ գրականագէտ Լէոն եւ լբանաստեղծ Մուշեղ Իշխանը, որբ առաջին անգամ Օշականում այցի գնացին Ս․ Մեսրոպ Մաշտոցի շիրիմին։
Լէօ (Առաքել Բաբախանեան)
(1860 – 1932)
(Պատմաբան, գրող, գրականագէտ, խմբագիր)
Մենք գնում ենք Մեսրոպի գերեզմանը տեսնելու։ Օշականը դեռ չի երեւում, ես երբեք նրան չեմ տեսել, բայց գիտեմ, հաւատում եմ, որ այս բլուրների հետեւում պիտի տեսնեմ մեր դժբախտ, արիւնոտ պատմութեան ամենամեծ հրաշքը։
Այցելուն գիտէ, որ այս գերեզմանում ամփոփուած է մի մեծագործութիւն, որ արժանի է մեծ ու փառահեղ յուշարձանների։ Ո՞ւր է Մեսրոպի յաւիտենական օթեւանի փառահեղութիւնը, ո՞րն է արուեստը, որ նշանակէր, շեշտէր այդ նուիրական վայրը։
Ոչինչ չկայ, եւ այցելուն առաջին վայրկեանին մի տեսակ վիրաւորանք է զգում։ Բայց դա վայրկեանական զգացմունք է եւ անցնում է շուտով, երբ հասկանում ես հայրենի բազմադարեայ իրականութիւնը։ Կարո՞ղ է փառահեղութիւնը կանգուն մնալ, դիմանալ մեր երկրում, որի սարերն անգամ մաշուել են յարձակուողների անխոնջ ձիերի սմբակների տակ։ Ի՞նչ կը դառնային կոթողներն ու մահարձանները, եթէ նրանք էլ դրուած լինէին Մեսրոպի դամբարանի վրայ։
Արուեստը հիացնում է կրթուած, լուսաւոր սրտերը, բայց կատաղութիւն է ներշնչում վայրենիներին, որոնց հասկանալի է միայն քանդելու, կողոպտելու պաշտամունքը։ Այստեղ, Արագածի փէշին կպած այս փոքրիկ գիւղի փոքրիկ եկեղեցին իր պատերի մի խոռոչում պահել-պահպանել է, դարերի անվերջ շարքերով անց է կացրել ու մեզ հասցրել մի անշուք քար, որ այսօր մեր ամենանուիրական պարծանքն է։
Ոչ թէ հրապարակներում պաշտել այդ պարծանքը, այլ լռիկ խաղաղութեան մէջ, փոքրիկ, դողդոջիւն ճրագը ձեռքին մտնել ստորերկրեայ փոսը եւ այդտեղ տեսնել եւ զգալ, մտածել ու յուզուել․․․ (այս հնարաւորութիւնն է տուած եղել հայերին)։
Ո՞վ էր նա, որ սկզբից եւէթ հասկացաւ, որ այս կերպով կարելի է յաւերժացնել մեծ մարդուն, նրա աճիւնը յանձնել դարերին իբրեւ հաստատ աւանդ։
Վահան Ամատունին՝ Օշականի իշխանը, Մեսրոպի աշակերտներից էր։ Հինգերորդ դարի ապստամբական շարժման գլխաւորներից մէկն էր նա, Վարդան Մամիկոնեանի եւ Ղեւոնդ Երէցի կողմնակիցը եւ զինակիցը։ Նա թաղեց Մեսրոպին Օշականում, բայց մեծ ուսուցչի համար այդքանը քիչ համարեց եւ նրա գերեզմանի վրայ եկեղեցի էլ կանգնեցրեց, որի ցածրիկ, ստորգետնեայ խորշում մօտ 1500 տարի է, ինչ պահւում է այդ գերեզմանը։ Մեսրոպը միայն իր ժամանակը չյեղափոխեց, այլ իր ժամանակի հայութեան ամբողջ անցեալը, ամբողջ ներկան ու ապագան։ Մեր պատմութիւնը ուրիշ նոյնանման մեծագործութիւն չունի, չի ճանաչում։
«Մեսրոպ Մաշտոց»-ից մի հատուած
(մասնակի համառօտուած)
Մուշեղ Իշխան
(1914 – 1990)
(Բանաստեղծ, գրող, գրաքննադատ)
Գերեզմանին առջեւ
(համառօտ)
․․․Գերեզման մը, ուրկէ անմահութիւն կը ճառագէ, հողակոյտ մը՝ ուրկէ հայ հոգիին մեղեդիները կը կարկաչեն։
Նեղ, անշուք, կիսամութ անկիւնը, հայկական սրբատաշ մարմարի մը ծածկին ներքեւ հանգչող իր աճիւնները, որոնք խռովեցան, ցնծացին կամ գալարուեցան հայոց ալեկոծ պատմութեան վերիվայրումներուն հետ, հիմակ ալ արթուն էին ապահովաբար։ Մեզի կը թուէր թէ հայ գիրին արարիչը, հայոց առաջին ուսուցիչը իր վանական խուցին մէջ նստած, մոմերու պլպլուն լոյսին տակ, կը սպասէր մեզի, կը սպասէր իր բոլոր զաւակներուն։
Եւ մենք՝ տարբեր եւ տարբեր գաղափարի զինուորեալ խումբ մը տղաքս, միեւնոյն ապրումի հուրովը եղբայրացած, նոյն երկիւղած շարժումով ծունկի եկանք հայոց մեծագոյն Սուրբին գերեզմանին առջեւ։
․․․Խօսելու, բացատրելու պէտք չկար, լռութիւնը երբեք այդքան պերճախօս չէր եղած, մեզմէ ամեն մէկը քանի մը տասնեակ տարիներով գացած էր ետ, դէպի մանկութիւն, այբենարան ու թօթովախօս մանուկներու բազմութիւն։ Առաջին գիրք, առաջին գիր, առաջին հնչիւն․․․ Մեզմէ ամէն մէկուն համար Մաշտոց նախ եղած էր կենդանի պատկերը հայ դպրոցին։ Հեռաւոր, խորհրդաւոր, անմերձենալի մեծութիւն, բայց նաեւ վաղածանօթ, քաղցրադէմ, սրտագին մտերմութիւն․․․ Գիրերու եւ հոգիներու ստեղծող։
Ու հիմա, իր գերեզմանին քով ծունկի՝ մեր զգացումները արտայայտելու համար չունէինք ուրիշ միջոց, եթէ ոչ աղօթքի քանի մը մրմունջներ, իր իսկ սորվեցուցած բառերու հնչիւններով ու շիրմաքարին դրոշմուած ուխտաւորի համբոյր՝ իր իսկ ներշնչած հայեցի ոգիով։
Եթէ հրաշքով մը վեր առնէր հանճարափայլ իր գլուխը գերեզմանէն, ի՞նչ պիտի ըսէր մեզի արդեօք, ի՞նչ նոր պատգամով մեզ ճամբու պիտի դնէր իր խուցէն դէպի լոյս աշխարհ․․․ Բայց, մի՞թէ որոշ չէր յաւերաժական իր պատգամը։
Հայրենի երկրակամարին տակ ըլլայ թէ օտար հորիզոններուն վրայ, Մեսրոպի ցանած աստղերուն լոյսը հայ հոգիին եւ հայ մտքին փառքը պիտի պատմէ միշտ, դարէդար, աւելի գեղեցիկ, աւելի հրաշալի։
