«Զարթօնք» Հայրենիքի Մէջ – 10 –
Հայոց Ցեղասպանութեան Թանգարան-Հիմնարկին Մէջ Պատահական Չեմ Յայտնուած…
«Զարթօնք» կը շարունակէ ներկայացնել «Զարթօնք» հայրենիքի մէջ» ընդհանուր խորագիրը կրող հարցազրոյցներու եւ յօդուածներու շարքը: Այս անգամ անդրադարձած ենք Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի նորընտիր տնօրէն, ազգագրագէտ Յարութիւն Մարութեանին:
Իրեն հետ խօսած ենք թանգարան-հիմնարկին մէջ իր ընելիքներուն, ծրագիրներուն, տեսլականի, Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման գործին մէջ ունեցած բացթողումներուն եւ այլ հետաքրքրական հարցերու շուրջ:
– Պարոն Մարութեան, վերջերս ստանձնեցիք Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի տնօրէնի պաշտօնը: Որո՞նք են Ձեր ընելիքները, թանգարանի զարգացման Ձեր տեսլականը:
– Գիտէք, սա ամենաընդարձակ հարցն է: Տեսլականը, զոր ներկայացուցած եմ հոգաբարձուներու խորհուրդի անդամներուն, մի քանի մասէ բաղկացած է: Մասնաւորապէս, ցանկալի կ’ըլլար փոփոխութիւններ ընել հիմնական ցուցադրութեան մասով, գիտահետազօտական աշխատանքներու գծով, արխիւի, կայքի, կրթական գործունէութիւն, յիշատակի օրուան խորհուրդի, ֆինանսական գործունէութեան մասով: Փորձած եմ վերլուծել առկայ իրավիճակը եւ առաջարկներ ընել, բայց ոչ թէ այնպէս, այլ առաջարկներ, որոնք, իմ խորին համոզմամբ, կարելի է իրականացնել, ու անոնց անհրաժեշտութիւնը կայ:
– Հիմնական ընելիքները որո՞նք են: Շեշտադրումը ինչի՞ վրայ պիտի ըլլայ:
– Վերջին տարիներուն կը փորձեմ յառաջ քաշել այն միտքը, որ թանգարանային ցուցադրութիւնը ոչ միայն եղածի հաստատումն է, այլեւ շեշտադրումներով որոշ բան յուշելու, յառաջ տանելու, հիմնաւորելու միջոց: Թանգարանային ցուցադրութիւնը կը տարբերի անով, որ 300 օր շարունակ դուն կրնաս մարդկանց հրամցնել որոշակի´ տեղեկութիւն: Այդ իսկ պատճառով, եթէ ցուցադրութիւնը շատ լաւ ստեղծուած է, ապա ան քարոզչութեան հզօր միջոց է: Հիմնական խնդիրներէն մէկը, զոր պիտի փորձեմ արծարծել, հետեւեալն է. մենք հարիւր տարի շարունակ անընդհատ շեշտած ենք ցեղասպանութեան զոհ ըլլալու հանգամանքը: Սխալ չէ, ճիշդ է, բայց զոհ ըսելով մենք հասկցած ենք քաղաքներ, գիւղեր, ուր մարդկանց կոտորած են: Միշտ շեշտուած է այդ կորուստի պահը թէ՛ մարդկայինի, թէ տարածքի, թէ մշակոյթի: Երբ մենք հարիւր տարի շարունակ այս մէկը կը հաստատենք կամ կը հրամցնենք հասարակութեան, մի քանի բան կը կորսնցնենք: Մենք կը կորսնցնենք այն պատմական իրողութեան շեշտադրումները, որ Ցեղասպանութեան տարիներուն հայերը դիմադրութիւն ցուցաբերած են նաեւ: Ես նկատի ունիմ ոչ միայն ինքնապաշտպանական կռիւները: Մենք ունեցած ենք 10-12 հզօր կազմակերպուած դիմադրութիւններ: Մենք կը թմբկահարենք Մուսալեռը, բայց եկէք, չմոռնանք, թէ որեւէ ինքնապաշտպանութիւն ցոյց կու տայ մարդկանց կազմակերպուածութեան բարձր աստիճանը: Այդ շեշտադրումով մենք ոչ թէ կ’ուզենք մեղմացնել ցաւը, կորուստի յիշողութիւնը, այլ ըսել, որ այդ զոհերուն հետ միասին մենք ունեցած ենք կռուողներ: Երբեմն մարդիկ կը հակադարձեն ըսելով՝ թուրքերը կ’ըսեն, որ դուք ապստամբած էք, բայց չէ որ անոնք տարբեր բաներ են: Աշխարհի որեւէ վայրի մէջ մարդ իրաւունք ունի պաշտպանուելու, երբ իր կեանքին վտանգ կը սպառնայ: Մենք շատ մը պարագաներու այդ քայլին դիմած ենք: Որոշ պարագաներու եղած են յաջողութիւններ, եղած են նաեւ անյաջողութիւններ, սակայն կարեւոր է փաստը հաստատել ու անոր վրայ հաւասարաչափ շեշտադրում ընելը: Ինչո՞ւ կը կարեւորեմ ասիկա, որովհետեւ հիմա կան երիտասարդներ, որոնք չեն ուզեր Ապրիլ 24ին գալ Ցեղասպանութեան յուշահամալիր։ Սա կը նշանակէ, որ յիշողութեան քաղաքականութեան մէջ կան բացթողումներ, որովհետեւ այդ երիտասարդներուն պատկերացմամբ՝ ցեղասպանութեան յուշարձան գալը կը նշանակէ դուն քեզ զգալ որպէս կոտորուածի, մորթուածի ժառանգ: Իրենց համար անիկա վիրաւորական է: Որոշ չափով հասկնալի է, որովհետեւ յիշողութեան մշակոյթ ըսուածը բաւարար չափով մանրամասնուած ու մատուցուած չէ: Շեշտադրումը դէպի ցաւն է, կորուստը, զոհերը եւ այլն: Այդ իսկ պատճառով ես պիտի փորձեմ թանգարանային ցուցադրութեամբ հաւասարաչափ շեշտադրումներ առաջարկել: Սա շատ բարդ երեւոյթ է ու պէտք է զայն հաւասարակշռուած ներկայացնել: Գիտական առումով, ըսեմ՝ այսօր թանգարանի գիտաշխատողները այնքան ալ շատ չեն՝ մինչեւ 15 հոգի: Խնդիր կայ թէ՛ անոնց մակարդակը բարձրացնելու, թէ լրացուցիչ գումարներ գտնելով՝ հրաւիրել նոր մասնագէտներ: Կ’ըլլան երիտասարդ, թէ ոչ, կարեւոր չէ, կարեւորը որ ըլլան մասնագէտներ: Հայաստանի մէջ բազմաթիւ հետազօտողներ կան, որոնք կը գրեն այս հարցի շուրջ: Ուղղակի պէտք է փորձել գտնել ու զանոնք ներգրաւել մեր աշխատանքներուն մէջ:
– Կը նախատեսէ՞ք մշտական կամ ժամանակաւոր ցուցադրութիւնները Հայաստանի մարզերուն կամ Սփիւռքի մէջ եւս տարածել:
– Թանգարանի ցուցադրութեան տարածքը ունի որոշակի սահմանափակումներ, ու որոշ թեմաներ դուրս մնացած են: Ժամանակին եղած են ժամանակաւոր ցուցադրութիւններ ինքնապաշտպանական մարտերու մասին: Շատ լաւ կ’ըլլայ, եթէ առանձին ժամանակաւոր ցուցադրութիւններ ըլլան իւրաքանչիւր ինքնապաշտպանութեան մասին: Կան տարբեր մեթոտներ այցելուներուն հրամցնելու այն ինչ կ’ուզես: Պիտի փորձենք այդ մեթոտներուն ճիշդ ընտրութեամբ իրականացնել այդ մէկը: Կ’ըլլան հրատարակութիւններ, հանրամատչելի, գիտական, փոքրիկ կենսագրականներ եւ այլն: Եթէ չեմ սխալիր, մարզերու մէջ առանձնապէս ցուցադրութիւններ չեն եղած: Պիտի փորձենք ընդլայնել աշխարհագրութիւնը: Խնդիրը տեսականին ընդլայնելու ու միտքը տեղ հասցնելու ձեւերուն մէջ է:
– Թանգարան-հիմնարկի թերացումը ի՞նչ եղած է այս տարիներուն ընթացքին, ըստ Ձեզի:
– Թերացումներ ամէն տեղ ալ կան: Այստեղ ալ եղած են, ու սա բնական է: Ես չէի ուզեր այդ հարցին շատ անդրադառնալ, քանի որ դեռ նոր եմ եւ կ’ուզեմ հասկնալ: Անգամ մը որ հասկցանք, միասին պիտի փորձենք զանոնք շտկել: Որոշ բաներ ակնառու են, որոշ բաներ՝ ոչ: Ես իմ խնդիրս կը տեսնեմ նախ եւ առաջ կարգաւորելու մէջ, ոչ թէ քննադատելու ու փնովելու ու այդպէս յառաջ երթալու: Ցեղասպանութեան ճանաչման քաղաքականութիւնը պետական քաղաքականութիւն է: Անոր մէջ իր որոշակի դերը ունի թանգարանը ցուցադրութիւններով, գիտահետազօտական գործունէութեամբ: Թանգարանը պիտի փորձէ իր նիշան պահել, անկէ դուրս գալը այլ գերատեսչութիւններու խնդիրն է: Մենք ունինք մեր խնդիրն ու զայն պիտի փորձենք լուծել: Քաղաքական յայտարարութիւններով հանդէս գալը թանգարանի գործառոյթը չէ:
– Յառաջիկային գիտաժողովներ կը նախատեսուի՞ն:
– Ես պաշտօնապէս Հոկտեմբեր 5էն նշանակուած եմ տնօրէն: Մենք պիտի փորձենք տարեկան առնուազն երկու ժամանակաւոր ցուցահանդէս ունենալ: Մենք ունինք պայմանաւորուածութիւն սփիւռքեան մի կազմակերպութեան հետ, չեմ ուզեր հիմա անուն ըսել, որ ըլլայ գիտաժողով, հրատարակութիւն ու ցուցադրութիւն նուիրուած Մերձաւոր Արեւելքի մէջ հայոց փրկութեան գործին: Եթէ սա յաջողի, շատ լաւ կ’ըլլայ: Ցեղասպանութիւն ըսուածը միայն 1915-23 թուականները չեն, այլեւ անոր հետեւանքները: Փակագիծերը չեմ բանար: Մեր թանգարանի կազմին առջեւ խնդիր դրուած է, որ ոեւէ հետազօտող, եթէ պայծառ միտք ունի, փորձէ զայն ձեւակերպել որպէս փոքր ծրագիր, ու դիմել դրամատուներուն, բարերարներուն, որոնք կը փափաքին օժանդակել: Մենք հիմա հիմնադրամ ենք, ու այդ մէկը կը նշանակէ ոչ միայն պետական պիւտճէէն պէտք է ստանանք ֆինանսաւորում, այլեւ մենք ինքներս պէտք է փորձենք ձեռք բերել գումարներ՝ համագործակցութեան, աջակցութեան խնդրանքով: Տեսէք, մենք կը կոչուինք Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկ, սակայն Ծիծեռնակաբերդի բարձունքի զգալի մէկ մասը՝ որպէս զբօսայգի, մեր տրամադրութեան տակ է: Շատ կան համալիրներ եւ կայ որոշակի ճարտարապետութիւն ու գաղափարախօսութիւն: Ես շատ կ’ուզէի, որ սկսէր այս տարածքը յուշային պարկ դարձնելու գործընթացը, ինչ որ տարիներու եւ մեծ գումարներու գործ է, բայց ի վերջոյ պէտք է սկսիլ: Ոռոգման հարց կայ, ծառատեսակներու, նստարաններու, զանազան նուիրատուութիւններու եւ այլն: Նպատակը այն է, որ մարդը, երբ այստեղ կու գայ, հասկնայ, որ ոչ միայն խաչքարով կը սկսի յուշահամալիրը, այլեւ ամբողջ տարածքը յուշահամալիր է: Մարդոց մէջ յուշահամալիրը պէտք է տարբեր միտքեր, խոհեր յառաջ բերէ, պէտք է վերանայուի յուշահամալիրի դերն ու նշանակութիւնը:
– Ֆինանսական մեծ գումարներու հե՞տ կապուած է անիկա:
– Ես կը մտածեմ՝ այո՛, բայց անիկա պէտք է հետազօտուի, մասնագիտական ճիշդ առաջարկներ ըլլան ու սկսի աշխատանքը: Պէտք է արմատապէս փոխել մօտեցումը, եւ ես յոյսով եմ, որ կը գտնուին մարդիկ Հայաստանի կամ Սփիւռքի մէջ, որոնք այդ գործին կը ձեռնարկեն: Գիտէք, որեւէ զբօսայգի իրեն հետ կը բերէ մշակոյթ: Մենք Երեւանի մէջ ցաւօք սրտի ունինք միայն Սիրահարներու այգին, որ ունի մշակոյթ: Դուք այնտեղ չէք տեսներ այն ինչ կայ միւս այգիներուն մէջ: Միւս զբօսայգիները լրիւ սրճարաններ են: Օղակաձեւ զբօսայգին շատոնց դարձած է օղակաձեւ սրճարան: Այդ մշակոյթը, այդ յարգանքը, եթէ մարդոց կ’առաջարկէ որոշակի միջավայր, ապա մարդիկ կ’ընդունին զայն ու կը փոխուին: Խնդիրը ես կը տեսնեմ նաեւ անոր մէջ:
– Արտերկրէն եկողներու համար, որոնք թերեւս Հայաստանի ու Հայոց ցեղասպանութեան մասին շատ բան չեն գիտեր, Ձեր առաջարկը ինչո՞վ կրնայ անոր նպաստել:
– Անոր համար ես կ’ըսեմ, որ ամէն ինչ պէտք է ըլլայ մտածուած, չափուած, միջազգային կարգի մասնագէտներու խորհրդատուութեամբ ու ի հարկէ մեզի հետ համաձայնեցուած: Կան բազմաթիւ մասնագիտական, հետազօտական աշխատանքներ յուշային պարկերու մասին, նորոյթ չէ սա, պէտք է պարզապէս գտնել ու օգտագործել զայն: Մենք պէտք է ստեղծենք այդ մշակոյթը, որմէ ետք պահպանենք զայն: Մարդը ինքը պէտք չէ կեղտոտէ իր միջավայրը:
– Ի՞նչ կ’աւելցնէք:
– Վանեցիի թոռնիկ եմ (կը ժպտի), ազգագրագէտ եմ, պատահական այստեղ չեմ յայտնուած, որովհետեւ երբ որպէս ազգագրագէտ կ’ուսումնասիրէի Ղարաբաղեան շարժումը, տեսայ թէ Սումկայիթէն ետք ինչպէս մէջտեղ եկաւ Հայոց ցեղասպանութեան յիշողութիւնը: Անիկա շարժումին մէջ շատ մեծ դեր ունեցաւ: Որքան ալ զարմանալի ըլլայ արեւմտեան գիտական միտքի տեսանկիւնէն, այդ յիշողութիւնը բերաւ ժողովրդավարական վերափոխումներու ու ի վերջոյ մենք ստեղծեցինք Հայաստանի երրորդ Հանրապետութիւնը։ Շարժումի տարիներուն մենք յաղթահարեցինք մեր մէջ առկայ զոհի կարծրատիպը եւ այդ օգնեց մեզի յաղթանակ տանելու արցախեան գոյապայքարին մէջ: Եւ վերը բարձրաձայնած առաջարկները ես հետազօտութիւններու հիման վրայ կ’ընեմ: Մենք ունինք շատ այլ թանգարաններ: Մեր գործառոյթը աւելի սահմանափակ է ու ցուցադրական տարածքը եւս սահմանափակ է, պիտի փորձենք տեղաւորուիլ եղածին մէջ: Մնացած ամէն ինչը կը փորձենք արտացոլել ժամանակաւոր ցուցադրութիւններով կամ հրապարակումներով:
Յարութիւն Մարութեան
Հակիրճ Կենսագրութիւն
Յարութիւն Մարութեան Պատմական գիտութիւններու դոկտոր
ծնած է 30 Սեպտեմբեր, 1956ին
1963-1973 Երեւանի թիւ 114 անգլիական թեքումով դպրոց
1973-1978 Երեւանի պետական համալսարան, պատմութեան ֆակուլտետ, ազգագրութիւն
1980-1983 ՍՍՀՄ ԳԱ Ազգագրութեան հիմնարկ (Մոսկուա), պատմական գիտութիւններու թեկնածու (Մոսկուա, 1984), ազգագրութիւն
Ակադեմիական եւ փորձագիտական գործունէութիւն
1989-1995 Գիտական խորհուրդի անդամ, Հայաստանի ազգագրութեան պետական թանգարան 1991-1995, 2011-մինչ օրս Գիտական խորհուրդի անդամ, Երեւանի պատմութեան թանգարան 1999-2012 Փորձագէտ, ՀՀ Մշակոյթի նախարարութեան Պատմութեան եւ մշակոյթի յուշարձաններու պահպանութեան վարչութեան փորձագիտական յանձնաժողով
2007-2008 «Հայփոստ» ՓԲԸ նամականիշներու խորհուրդի անդամ
2007-2008 Գլխաւոր խմբագրի տեղակալ, «21-րդ դար». «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի հանդէս
2007-մինչ օրս Գիտական խորհուրդի անդամ, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկ
2007-2015 Գիտական խորհուրդի անդամ, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկ
2011-մինչ օրս Ատենախօսութիւններու պաշտպանութեան գիտական խորհուրդի անդամ (նախագահի տեղակալ – 2016էն)ՀՀ ԳԱԱ հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկ
2012 Սեպտ-2015- փոխնախագահ Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած ձեռնարկերը համակարգող պետական յանձնաժողովին կից փորձագիտական խումբի անդամ
2013-2016 «Ցեղասպանագիտական հանդէս» պարբերականի խմբագրական խորհուրդի անդամ
2014- մինչ օրս ՀՀ մշակոյթի նախարարին կից ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան հարցերով մասնագիտական խորհուրդի անդամ ,Հայկական ուսումներու միջազգային ընկերակցութեան (Association Internationale des Etudes Arméniennes)անդամ
2015-2016 «International Journal of Armenian Genocide Studies» պարբերականի միջազգային գիտական խորհուրդի անդամ
2015-մինչ օրս «Society of Armenian Scholars» (SAS) (ԱՄՆ) գիտական ընկերակցութեան անդամ
2015- մինչ օրս Եւրոպայի խորհուրդի ծիրէն ներս գործող գնչուներու հարցով փորձագէտներու ժամանակաւոր յանձնաժողովին մէջ Հայաստանի ներկայացուցիչ/փորձագէտ
2017-«Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան ինստիտուտի աշխատութիւններ» պարբերականի խմբագրական խորհուրդի անդամ
