*ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ*
Տասնամեակներ առաջ վիճաբանութեան մնայուն նիւթ կը դառնար, թէ Չարենց «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծութեան մէջ՝ «արեւահամ բա՞ռը» ըսած է, թէ՞ «արեւահամ բա՛րը»:
Բա՞ռ, թէ՞ բար:
Բար կը նշանակէ պտուղ:
Ստորեւ բերուած թղթակցութիւնը, որ քաղուած է հայրենի «Առաւօտ»-էն, շատ յստակ կը բացատրէ ընթերցողին, թէ ճիշդ ի՛նչ կրնար գրած ըլլալ Չարենց:
Յօդուածը անստորագիր է:
***
Հանդիպում Անահիտ Չարենցի հետ
Երէկ Եղիշէ Չարենցի դուստրը ԵՊՀ ուսանողներին պատմեց հօր եւ իրենց ընտանիքի ճակատագրի մասին:
Բանաստեղծի դուստրը՝ Անահիտ Չարենցը, արտերկրից Հայաստան է ժամանել բանաստեղծի 110-ամեակին[1] նուիրուած՝ չարենցեան ընթերցումների առիթով:
Ա. Չարենցը թախիծով նշեց. «Ապրել եմ առանց Չարենցին տեսնելու: Հօրիցս զրկուել եմ երկու տարեկանում: Ես մի ընթերցող էի, ով կարիք ունէր Չարենցի ժամանակակիցների օգնութեանը, որպէսզի պատկերացնէր, թէ ինչպէս է նա ապրել ու ստեղծագործել: Ցաւօք, Չարենցը եւ «ազգայնական» համարուող այլ մտաւորականներ այդ տարիներին հռչակուել էին «ժողովրդի թշնամի», ու ոչ ոք իրաւունք չունէր խօսել նրանց մասին, կարդալ նրանց գրքերը»:
Տիկին Անահիտը խօսեց այսօրուայ երիտասարդների մասին. «Հայ երիտասարդութիւնը ոչ թէ չի կարդում կամ չգիտի Չարենցին, այլ չգիտի՝ ինչ է 37-ի ֆենոմենը: 1937թ. հայ մտաւորականութեանը գլխատեցին, ինչպէս 1915-ին: 1937թ. 40-ամեայ Չարենցին բանտարկեցին, մի քանի ամիս յետոյ էլ՝ մօրս: Դրա մասին չիմանալով՝ հայրս բանտից գրեց. «Սիրելի՛ Իզաբելլա[2], դու մենակ չես, քեզ նման հազարաւորներն են այսպէս տառապում, ինչ էլ անեն՝ ամուր եղիր, բարեկամս: Չէ՞ որ մենակ չենք մենք: 1000 անգամ համբուրում եմ երեխաներին ու քեզ»:
Չարենցի դուստրը յիշեց իր դպրոցական տարիները. «Մեր դպրոցի տնօրէնը յաճախ ինձ իր սենեակ էր տանում, խնդրում, որ Չարենցի բանաստեղծութիւններից անգիր ասեմ: Ուսուցիչներից 5-6 հոգի էլ հաւաքւում ու ինձ էին լսում: Դռան ետեւում ֆիզկուլտուրայի ուսուցչին էին կանգնեցնում: Սկզբում մտածում էի, թէ հսկում է, որպէսզի չխանգարեն ասմունքս: Տարիներ յետոյ հասկացայ, որ նա հետեւում էր, որպէսզի ոչ ոք չիմանայ այդ մասին»:
Տպաւորուել է նաեւ այն օրը, երբ Անահիտ Չարենցը հինգ տարեկանում բեմից արտասանել է Նայիրի Զարեանի «Ստալին»[3] բանաստեղծութիւնը, իսկ դահլիճը յուզուել է, քանի որ փոքրիկը կարդում էր գովքը մի մարդու[4], ով ոչ միայն իր ընտանիքի, այլեւ ժողովրդի լաւագոյն անհատների դահիճն է եղել: Բուհ ընդունուելիս քննող յանձնաժողովը Անահիտ Չարենցին զարմանքով է վերաբերուել՝ լսելով ազգանունը, իսկ քննութեան ընթացքում մի երիտասարդ, իմանալով իր ով լինելը, ծածկագիր է առաջարկել ու օգնել առաջադրանքը կատարելիս:
Երէկ ԵՊՀ ուսանողներին հետաքրքրեց, թէ Չարենցի դուստրը «Ես իմ անուշ Հայաստանի…» բանաստեղծութեան մէջ «բա՞ռը», թէ՞ «բարն» է ճիշտ համարում: «Բանաստեղծութեան ձեռագիրը չի պահպանուել, բայց ռուսերէն թարգմանութեան բնագրում գրուած է «սլովո»[5]: Բանաստեղծութիւնը հեղինակի կենդանութեան օրօք տպագրուել է «բառ» տարբերակով»,– ասաց Ա. Չարենցը:
Ծանօթ.– Ամբողջական յօդուածը կարող էք կարդալ հետեւեալ հասցէով՝ https://www.aravot.am/2007/05/24/327405/:
***
Ստալին
Աքիլլէսին Հոմերն երգեց, Ռուստամ Զալին՝ Ֆիրդուսին,
Ոսկեզօծուեց հազար երգով Բոնապարտի փառքը սին,
Հազար կայծակ փայլատակեց մրրիկներում արնաներկ,
Ու շողացին գիշերներում հազար ասուպ, հազար երգ:
Բայց տառապած մարդու համար չէր ճառագել մի արեւ,
Մարքսի նման ճաճանչափայլ, Էնգելսի պէս հանճարեղ,
Լենինի պէս բոցակորով, Լենինի պէս լուսայորդ,
Եւ քեզ նման յստակ ու մեծ, ո՜վ պողպատէ Առաջնորդ[6]:
Չի՛ խաւարի ծիրանավառ հորիզոնում պատմութեան
Ձեր հանճարի արեգակնային չորրորդութիւնը տիտան:
Կը ծաւալուի նա անսահման, յաւերժաբար կ’արեւի՛,
Եւ կը պատռի մշուշն անցեալ եւ ապագայ դարերի:
Հազար Հոմեր ու Ֆիրդուսի կ’առնեն գրիչ ու քնար
Ու երգելով չեն սպառի Ձեր մեծութիւնն անհնար:
Կ’երգեն բոլոր լեզուներով բանաստեղծներ նորանոր,
Կը տան դարերը Ձեզ վայել յուշարձաններ փառաւոր:
Իսկ ես, զինուորդ խանդավառ, հայ լենինեան բանաստեղծ,
Բերում եմ քեզ ժողովրդիս երախտապարտ սիրտը մեծ:
Երգում եմ քեզ, մե՛ծ Ստալին, դու հարազատ ամէնքին,
Դու՝ ազգերի երջանկութեան ճարտարապետ ու դարբին:
Կանգնած էր նա, իմ ժողովուրդը, խոր վիհի եզերքին՝
Իր հանճարի հազարամեայ մարգարիտները ձեռքին,
Կանգնած էր նա անդունդի մօտ, անօգնական ու հիւծուած,
Արիւնակից[7] եւ այլազգի ոսոխներից հալածուած,
Մահուան մթին մրրիկների ամենակուլ բերանում՝
Նա, յօշոտուած բազուկներով, մի ելք էր նոր որոնում:
Ազատարար Հոկտեմբերի քայլերն այնժամ թնդացին,
Հնչեց քո ձայնը լենինեան, Լենինի հետ միասին.
Դուք օգնութեան լոյս նետեցիք ժողովրդին իմ չոքած,
Դուրս կոչեցիք մահուան վիհից դէպի կեանքի դուռը բաց:
Նա վեր կացաւ գօտեպնդուած, ոստնեց թափով ահագին
Ու միացաւ կոմունիզմի աշխարհաերթ բանակին:
Մեռաւ Լենինն ու պատմութեան սիրտը մի պահ դադարեց,
Ու շողացիր հորիզոնում դու արեւի նման մեծ,
Նախորդներիդ հզօր լոյսով եւ քո լոյսով սեփական
Տանում ես դու երկիրն ահա դէպի պայծառ ապագան:
Անունդ խոր երգի նման մարդկանց հոգին ողողում,
Թեւեր տալիս ու հիասքանչ հերոսութեան է մղում:
Եւ իմ չքնաղ Հայաստանի ծաղկածիծաղ լեռներում
Իր նոր աշխարհն է կառուցում քեզնով լեցուն մի սերունդ:
Եւ ես, նրա ծոցից ելած մի խանդավառ բանաստեղծ,
Բերում եմ քեզ իմ երջանիկ ժողովրդի սէրը մեծ:
Երգում եմ քեզ, մե՛ծ Ստալին, դու հարազատ ամէնքին,
Դու մարդկային երջանկութեան ճարտարապե՛տ ու դարբին:
Նայիրի Զարեան
Յ. Գ.
Այս գրութեան համար բանաստեղծը Լենինեան բարձրագոյն շքանշանի արժանացաւ 1935-ին: Նկատել տարողութիւնը այն մեծ գրաւին, որ բանաստեղծը դրած է այս ոտանաւորի յօրինումին վրայ, բայց նաեւ այն հզօր թռիչքն ու տաղանդը, որով հիւսուած է ան: Զարեան կը տիրապետէր անբեկանելի հայերէնի մը, օժտուած էր շատ հարուստ բառամթերքով ու վառ հռետորականութեամբ եւ ունէր շատ սահուն ոճ:
Բանաստեղծութիւնը գրուած է, որքան թափով եւ ուգնութեամբ, նոյնքան ալ մղձաւանջային խոր տագնապով, որովհետեւ ժամանակները այնպիսին էին, ուր աչքի ինկող ամէն քաղաքացի կրնար ամէն վայրկեան առարկայ դառնալ հալածանքի՝ բանտարկութեան, աքսորի, գնդակահարութեան:
Կը տիրէին ընկերա-քաղաքական այնպիսի անբարոյ պայմաններ, ուր որդին կ’ուրանար ու կը մատնէր հայրը, եւ՝ փոխադարձաբար, կինը կ’ուրանար ու կը մատնէր ամուսինը, եւ՝ փոխադարձաբար, եւ Զարեան իր կարգին այս միջոցները ճիշդ նկատեց՝ դիմակայելու համար այդ չարաշուք ժամանակները, պայքարելու եւ իր սեփական մորթը փրկելու համար:
Արդ, ճիշդ է, որ ի վերջոյ Զարեանի կեանքին խնայուեցաւ, մինչ իր գրչեղբայրները դաժան հաշուեյարդարի ենթարկուեցան, այսուհանդերձ պատմական ոչ մէկ տուեալ ստոյգ կը հաստատէ, թէ Զարեան իր կեանքը կը պարտի ծանօթ ամբաստանութիւններուն ու զրպարտութիւններուն, միւս կողմէ՝ ոչինչ կ’ապացուցէ նաեւ, որ Չարենց, Բակունց, Արմէն, Մահարի, Թոթովենց եւ միւսները անմիջական զոհերը եղան Զարեանի ցուցմունքներուն:
Պատճառահետեւանքային նման դատողութիւն մը,– որ սովորաբար շատ դիւրաւ կը կատարուի ոմանց կողմէ,– որեւէ հիմնաւորում չունի:
[1] Չարենց ծնած էր 1897-ին:
[2] Չարենցի երկրորդ կնոջ անունն է, Անահիտին մայրը:
[3] Ունկնդիրներուն յուզումը, խորքին մէջ, կրկնակի էր, քանի քերթուածը իր կարգին գրուած էր Նայիրի Զարեանի կողմէ, որ ոխերիմ հակառակորդն էր օրուան լաւագոյն գրողներուն՝ Եղիշէ Չարենցին, Գուրգէն Մահարիին, Ակսել Բակունցին, Մկրտիչ Արմէնին, Վահան Թոթովենցին եւ ուրիշներու, որոնց բոլորին հասցէին 1935–37 հրապարակային ու գրաւոր ամենաքսու ամբաստանութիւններն ու զրպարտութիւնները բանաձեւեց ու փութաջանօրէն հասցուց զանոնք օրուան իշխանաւորներուն՝ թէ՛ Երեւան, թէ՛ Թիֆլիս,– որ այն ատեն նստավայրն էր արիւնարբու ոճրագործ Բերիայի,– եւ թէ՛ մինչեւ Մոսկուաները (Ա. Ե.):
[4] Այսինքն՝ Ստալինի:
[5] Ռուսերէն կը նշանակէ բառ:
[6] Ստալին կը նշանակէ պողպատ. այս մակդիրով ծանօթ էր խորհրդային մեծ բռնատէրը:
[7] Արիւնակից ոսոխը Դաշնակցութիւնն էր:
