*ԹՈՐՈՍ ԹՈՐՈՍԵԱՆ*
Ա. Թատերական Օրացոյց- 2008 գիրք 4 Երեւան 129 էջ
Բ. Նոր Ջուղայի թատրոնի տարեգրութիւն (1887 – 2012) Երեւան 2013 – 155 էջ
Գ. Դերասան Քրիստափոր Պետրոսեան – Երեւան 2016 – 83 էջ
***
Ա. Թատերական Օրացոյց գիրք 4-ի առաջին էջին վրայ հայ երկու ծանօթագրութիւն.
ա.- Գիրքը տպագրել է ամերիկահայ թատերական գործիչի օժանդակութեամբ:
բ. «Թատերական Օրացոյց 2008»-ին մէջ տեղ գտած են թատերական արուեստի այն գործիչները, թատերամշակութային կազմակերպութիւնները, հայ թատրոնում բեմադրուած օտարազգի հեղինակները, որոնց յոբելենական տարելիցները լրանում են այս տարի:
Հեղինակը իր «երկու խօսք»-ին մէջ շեշտած է.- «Թատերական օրացոյց 2008» -ում տեղ գտած որոշ գործիչների համար լիակատար տուեալներ չունենալով հարցականով ենք տուել նրանց ծննդեան օրուան, ծննդեան կամ մահուան վայրերի ու տարեթուերի ստոյգ անուանումները: Դժուար է ի մի հաւաքել ամէնքին եւ մանրակրկիտ տուեալներ ներկայացնել: Այս աշխատանքը նման է ծիծեռնակի բուն շինելուն: Ինչպէս ծիծեռնակն կտուցով ցեխ կրելով իր ամուր բոյնը շինում, այնպէս էլ մենք՝ հազար ու մի տեղից տուեալները հաւաքելով աշխատում ենք համառօտ պատկերացում տալ տարբեր զբաղմունքի թատերական գործիչների, թատրոնների, թատերական կազմակերպութիւնների, առանձին բիէսների առաջին բեմադրութիւնների, օտարազգի հեղինակների գործերի՝ հայ թատրոնում բեմադրութիւնների մասին»:
Կը հետեւի գիրքին բովանդակութեան, ուր անխոնջ հեղինակը ընթերցողներուն ներկայացուցած է թուականի յաջորդականութեամբ անուանացանկին մէջ տալով 184 անուն: Իսկ կենսագրական տուեալներով մեզի ներկայացուածներուն թիւը կը հասնի ամիսներու յաջորդականութեամբ նոյն թիւին:
Հեղինակը Սփիւռքէն ներկայացուած է Գասպար Իփէկեան125 ամեակը (1983) հաստատելով անոր թատերական ուսման ու գործունէութեան վայրերու կարգէն (Փարիզ, Թիֆլիս, Գահիրէ, Աղեքսանդրիա, Թեհրան ո մանաւանդ Պէյրութ (1939 -1952) ու հոս հիմնադիրը Համազգայինի ամենաերկարակեաց թատրոնի զոր կոչած են.- Համազգայինի Գասպար Իփէկեան թատրոն:
Կ’ունենանք Իրանի մէսչէդ Սիւլէյմանի մէջ ծնած Սմբատ Աբրահամեանի 60 ամեակի տուեալները:
Սմբատ Աբրահամեան.- 1991-ի սփիւռքահայ թատրոնների երեւանեան առաջին փառատօնին հանդէս է եկել Քայ Քաւուսի եւ Աֆրասիպի («Միավուշ եւ Սուդաբէ») եւ վանահօր «մի խանգարեր որ տեսնեմ»- ըստ Շանթի «Հին Աստուածների» եւ Վ. Ուշանեանի «Երկիր Յիշատակաց» գործերի) դերերում եւ բիէսների լաւագոյն ձեւաւորումների համար արժանացել Հայաստանի նկարիչների միութեան մրցանակի:
20 Յունուարէն-. «Երեւանի Ալ. Սպենդիարեանի անուան օփերայի բալէտի պետական ակադեմական թատրոնի բացման 75 ամեակը տօնած է (1933)»:
երեք էջերու վրայ բազմաթիւ տուեալներ Կը հետեւին:
28 Յունուարին Մոսկուայի հայկական թատրոնի սկզբնաւորումին 150 ամեակը տօնած է (1858): Կը հետեւին հարուստ տուեալներ:
Կը նշուի Հալէպ ծնած Վիգէն Պիտարի ծննդեան 50 ամեակը (1958): Գրուած «Վիգէն Պիտար հայերէնէն արաբերէն թարգմանած է մի շարք բիէսների թարգմանութիւնը»:
Այս տողերը գրողը եւս յիշատակուած է.- Թորանեանը «հրատարակել է «Սփիւռքահայ թատրոնը եւ Բարսեղ Աբովեանի Յուշերը» գիրքը: Աւելի մեծ ընդգրկում ունի նրա «Պերճ Ֆազլեան» կամ այսպէս կը նուիրուին թատրոնին (1990) գիրքը:
Կը նշուի Վարդուհի Վարդերեսեանի ծննդեան 80 ամեակը (1928)
Վ. Վարդերեսեանը մահացաւ այս տարի 2016-ին: Կը նշուի Շիրվանզադէի ծննդեան 150 ամեակը (1858) Ապրիլ 7-ին:
Կ’աւելցուի.- «Շիրվանզադէի անունով թատերախմբեր են գործել Լիոնում, Թաւրիզում, Պուրճ Համուտում (Պէյրութ) Վառնայում: Ներկայացումս Շիրվազանդէի անունն է կրում Կապանի պետ. դրամատիկական թատրոնը»:
Հեղինակը ներկայացուցած է Հալէպի մէջ թատերական ընտանիքի ծնունդ Գրիգոր Քէլէշեանի 70 ամեակը, յայտնելով, որ Քէլէշեանը իր մասնագիտական կրթութիւնը (բեմադրիչ) ստացած է Երեւանի մէջ:
Նշուած է նաեւ Հալէպի ծնունդ Ներսէս Պոյաճեանի ծննդեան 50 ամեակը, որ մեծ դեր ունի Հալէպի ՀԵԸ-ի Ադամեան թատերախումբի զարգացման մէջ:
Նշուած է Համազգայինի հայ կրթական ու մշակութային միութեան կազմաւորման 80 ամեակը (1928):
Նշուած է Եգիպտոսի Աղէքսանդրիա քաղաքին մէջ ծնած Պերճ Զէյթունցեանի ծննդեան 70 ամեակը, որպէս թատերագիր (1938):
Նոյնպէս Հալէպի ծնունդ Յակոբ Մուրատեանի ծննդեան 75 ամեակը, որ անընդմէջ մաս կամած է Հալէպի ՀԵԸ-ի Ադամեան թատերախումբին:
Նշուած է յատկապէս Վահրամ Փափազեանի Օթելլոյի առաջին դերակատարումին 100 ամեակը 12 Օգոստոսին (1908):
Նշուած է Փարիզի մէջ ֆրանսագէտ բեմադրիչ թատերագիր Արթուր Ադամովի ծննդեան 100 ամեակը (1908) բուն անունով Յարութիւն Սուրէնի Ադամեան, ծնած հիւս. Կովկասի Կիսլովոդակ քաղաքին մէջ. վախճանած՝ 15 Մարտ, 1970-ին:
31 Օգոստոսին նշած է Ուիլըմ Սարոյեանի (1908) տպագիր թատերագիր, ծննդեան 100 ամեակը՝ ընդարձակ տեղեկութեամբ:
6 Հոկտեմբերին նշուած է Պաղտատ ծնած ԱՄՆ ապրող վանեցի ծնողներու զաւակ Հրանդ Մարգարեանի ծննդեան 70 ամեակը (1938): Երկու էջ տեղեկութիւն:
Հալէպածին Ժորժ Վանլեանի (1938) ծննդեան 70 ամեակը նշուած է:
Այժմ, Հալէպեան պատերազմի պատճառաւ կը գտնուի Երեւան:
Այսպէս, այս հատորին մէջ հեղինակը լայն տեղեկութիւններ տուած կ’ըլլայ 184 հոգիի մասին:
Բ.- Նոր Ջուղայի Թատրոնի Տարեգրութիւն (1887 – 2012)
Բախտիար Յովակիմեանը կը հաստատէ, որ այս գիրքը «տպագրուել է Նոր Ջուղայի թատրոնի երախտաւոր գործիչ Արտուշ Զաքարեանի հովանաւորութեամբ» ու որպէս հեղինակ կը հաստատէ, որ «Աւելի քան տասը տարի զբաղելով իրանահայ թատրոնը եւ նրա գործիչները թեմայով գրքին վրայ եւ իրանահայ մամուլից, թատերական գործիչների մօտ պահուած ծրագրերից ու մամուլից, ազդագրերից, կողմնակի գրականութիւնից օգտուելով բաւական նիւթ էր հաւաքուել Փարիզում աշխատող Ջուղայեցի, թատրոնի եւ կինոյի ժրաջան գործիչ Արփի Յովհաննիսեանը տեղեկանալով իմ մտադրութեան մասին յուշեց, որ երբ Նոր Ջուղայի թատրոնի երախտաշատ գործիչ Տիգրան Աբգարեանի ժառանգորդները նրա հաւաքած ազդագրերի եւ ծրագրերի մեծաքանակ օրինակները մտցրել են համացանց, որից կարող էի օգտուել»:
Հեղինակը կ’անցնի գործի: Բախտիարը արդէն շատ նիւթ կտակած ունէր:
Դժուարութիւններու մասին եւ ժամանակի պայմաններուն մասին երկար բացատրութիւններ տալէ եւ կանանց համար բեմ բարձրանալը անյոյս ըլլալը յիշել տալէ յետոյ կը խօսի յաջող ձեռնարկներու մասին ու ճշդելէ ետք Նոր Ջուղայի մէջ հայ թատրոնի սկզբնաւորումին թուականը, 4 անձը եւ իր սեփական խօսքը ընթերցողներու պապակած դաշտին- «թատերական կեանքի հետզհետէ առաջդիմութեան ճանապարհին հրապարակ են գալիս տեղական դրամատուրկներ, թարգմանիչներ, հայերէնի հետ տրւում են անգլերէն եւ ֆրանսերէն բեմադրութիւններ: Այս առաջընթացը, խոչընդոտւում է հոգեւոր իշխանութեան կողմից…»
Ուրեմն սկիզբ ու փորձանք: Մինչեւ որ Խրիմեան հայրիկ վեհափառը կ’արտօնէ թատրոնին երթը, պայմանաւ որ հակակրօնական ելոյթներ տեղ չգտնեն հոն:
Հոս, հեղինակը իր հարուստ տեղեկութիւնները կը բաշխէ արեւի ճառագայթներուն պէս անխտիր բոլորին:
Նոր Ջուղայի թատերախումբը իր ցանկին կ’ունենայ թէ՛ հայ, թէ՛ օտար բիէսներ:
Նոր Ջուղայի 1887-ին երթի անցած թատրոնին ներկայացուցած բոլոր բիէսները իրենց նիւթերով, հեղինակներով, բեմադրիչներով, դերասաններով հատորին մէջ ներկայութիւն են մինչ 2012 թուականը ե՞րբ եւ ո՞ւր բեմադրուիլն ալ յուշերով:
Հեղինակը չի վարանիր հոս աւելցնել.- «Նոր Ջուղայի թատրոնի պատմութեանը նուիրուած այս տեւական աշխատանքում, որոշ նիւթերի ճշդման, ծրագիրների եւ լուսանկարների հայթայթման համար» ինքզինք պարտական կը նկատէ հանգուցեալ Լեւոն Մինասեան, Աւօ Յովաննէիսեան, Արտուշ Զաքարեան եւ Նիկիտ Միրզոյեան նուիրեալ մշակոյթի գործիչներուն:
Այստեղ անմիջապէս յայտնենք, որ գիրքին մէջ տեղ գտած ենք 31 դերասան-բեմադրիչներու նկարներուն կողքին եօթը խմբանկար եւ վեց ազադագրեր, ինչ որ հաճելի յաւելում մըն է գիրքին համար:
Աւելցնենք նաեւ, որ հատորը հարստացած է Նոր Ջուղայի թատերական գործիչներու անուանացանկովը՝ թիւով 184 հոգի:
Ու այսպէս, այս հատորին մէջ «Նոր Ջուղայի Տարեգրութիւն» բաժինին մէջ մենք լայնօրէն կը ծանօթանանք իւրաքանչիւրին՝ իրենց բիէսներով: Իրաւ հարստութիւն մը:
Աճապարենք հաստատել, որ Նոր Ջուղայի թատերական գործունէութեան ընթացքին 1922-2012 տարիներու ընթացքին բեմ բարձրացուած են 257 բիէս:
Գէթ յիշենք անունները հիմնադիրներուն.- Հ.Միրզայեան եւ Բ.Աղայեան: Թատերասիրայի ընկերութեան քարտուղար՝ Տ. Աբգարեան:
Թատրոնը ունի նաեւ նուագախումբ բաղկացած 18 հոգիներէ:
Դերասաններէն յիշենք անունները.- Ա. Յարութիւնեան, Ա. Հախվէրտեան, Միք. Կոստանեան, Բարսեղ Աբովեան, Մաղագ Կուտանեան, Սիրանոյշը մետիայի դերին մէջ, Խ. Շարիբախնեան, Գ. Նազլումեան, Խ. Մարգարեան, Գ. Ռօտֆի, Մ. Մարութեան, Ա. Մկրտումեան, Մ. Թաշճաեն, Հ. Ստեփանեան, Ֆ. Մկրտումեան, Ա. Ղարիբեան, Ս. Նազարեան,«վերածնուած» բիէսէն՝ Զաքօ- Վ. Մկրտումեան, Սամսոն Լ. Նաւասարդեան, Տիգրան Ա. Զաքարեան, Ա. Մաթեան, Մ. Մաթեան «թանկագին համբոյրը» բիէսէն՝ Նաստիա Ա. Մինասեան – Մ. Մաթեան, Տ. Տէր Մարտիրոսեան, Ե. Պօղոսեան, Վ. Տէր Սուքիասեան եւ Հ. Տէր Յովհաննէսեան:
Գանձատուն մըն է Բախտիար Յովակիմեանի այս գործը:
Գ.- Դերասան Քրիստափոր Պետրոսեան
Հեղինակը կը հաստատէ. «Այս գիրքը տպագրուել է թատրոնի եւ կինոյի երախտաւոր գործիչ Արմինէ Մինասեանի օժանդակութեամբ»: Երանի՜ բազմանան այսպիսի Արմինէ Մինասեաններ՝ կը շահի հայ գիրքը Հայաստանը:
Իր երկու խօսքին մէջ Բախտիար Յովակիմեանը իրաւամբ կ’ըսէ. «Ստեղծագործական աշխատանքի ասպարէզ ընտրելով հայ թատրոնի պատմութիւնը, գրական-թատերական կապերի ուսումնասիրութիւնը սփիւռքահայ թատերական կեանքի լուսաբանութիւնը, մի ձգողական ուժ ինձ տարել է դէպի անյայտ, մոռացուած, երբեմն էլ՝ հալածուած դէմքերի անուշադրութեան մատնուած աշխարհը»:
Հեղինակին այս հաստատումը կ’արժեւորուի իր առաջին տողէն մինչեւ վերջին բառը եւ կը կարդանք այս գիրքը:
Այս գործը կարծէք ըլլար սիրոյ գիրք մը: Հեղինակը դիմած է փաստական ու վերլուծական միջոցի, որպէսզի առաւել պայծառացած տեսնենք իր հերոսը, որ այս էջերուն վրայ հայ դերասան ու բեմադրիչ Քրիստափոր Պետրոսեանն է, հայը, որ լիովին ծառայած է ռուսական թատրոնին իր ողջ կեանքի ընթացքին, առանց երբեք կտրուելու հայ կեանքէն:
Հեղինակը կ’աւելցնէ. «Իմ ուշադրութիւնից դուրս չեն մնացել նաեւ ռուսական թատրոնում աշխատած հայազգի մի քանի դերասան դերասանուհի, որոնցից գրել եմ միայն Քրիստափոր Պետրոսեանի, Միխայէլ Դարսկու (Պսարեան) եւ Իզաբէլլա Քալանթարի մասին»:
Բախտիար Յովակիմեանի այս խօսքը կարելի է տարածել, բազմապատկել կեանքի բոլոր ասպարէզներուն համար՝ գիտականէն մինչեւ երաժշտական ու զինուորական… յիշելով հայրենական պատերազմի գլխապտոյտն կատարող յորձանքներուն մէջ կորսուած հայ զինուորներուն բազմութիւնը:
Կարելի է այս պարագային բազմակիօրէն կրկնել հեղինակին հետեւեալ հաստատումը եւս իմանալու համար իրա՛ւ նուիրումը այս գիրքի հերոսին.«Իբրեւ դրամատիկ դերասան Պետրոսեանն աշխատել է Թիֆլիսի, Մոսկուայի, Պետերբուրկի, Աստրախանի, Սիմբիրակի, Տիումէնի, Նիժնինով Կորոտի , Քիշնեւի, Բաքուի եւ այլ քաղաքների ռուսական թատրոններում .. աչքի է ընկել կատարողական բարձր մակարդակով, արժանացել քննադատական դրուատնքի»:
Հեղինակը կը յաւելու.«ճիշդ է, Քրիստափոր Պետրոսեանը չվերադարձաւ հայ բեմ, սակայն աշխատելով ռուսական միջավայրում, նա իր յարաբերութիւնները չկտրեց հայ իրականութիւնից: Ինչպէս յետոյ կը տեսնենք, ամէն յարմար առիթով նա սիրով մասնակցել է հայկական միջոցառումներուն, օժանդակել ու նպաստել դրանց յաջողութեանը»:
Վ. Հիւկոյի, Լեւ Թոլոսթոյի եւ բազմաթիւ այլ հեղինակներու գործերուն մէջ ստանձնած է կարեւոր դերեր. Յիշենք Շէյքսպիրի Օթէլլոյի կողքին կատարած Էակոյի դերը: «բաւական է ասել, որ այդ հայկական առոգանութեամբ դերասանը Ա. Օստրովսկու եւ Ս. Գեդոնովի « Վասիլիա Մելենտնա» Բիէսում կատարել է ոչ աւել, ոչ պակաս ……….. Բորիս Գոդունովի դերը»:
Նաեւ. «Գ. Սունուկեանի «Գիշերուան սաբրը խեր է» վոդեվիլները, հինգ օրում պատրաստուած երեք բիէսի ներկայացումներն անցնելէն յաջողութեամբ ի նշան երախտագիտութեան, խմբի կողմից մի ոսկի շղթայ են մատուցել բեմադրող-ռեժիսոր Պետրոսեանին»:
Ալֆան Դոդէի «Արլեզիանուհի կամ սրտի հետ կատակ չեն անում» բիէսում Պետրոսեանը կատարել է քսանամեայ փոթորկոտ ֆրեդերի դերը: Քննադատութեան կարծիքով Պետրոսեանը աշխատել է անմեղ պատանու պատրանք ստեղծել»:
Լայնարձակ կայսրութեան մէջ քաղաք չկայ, որ Պետրոսեանը ելոյթ չունենայ, ներկայանալով բազում խումբերու մէջ, ինք եւս իր սեփական թատերական խումբը ունենալով եւ ներկայացումներ տալով դժուարահաճ լսարաններու Պետերպուրկի եւ Մոսկուայի մէջ»:
Հեղինակը կը գրէ. «Օթէլլօ»-ի առաջին ներկայացումը տեղի է ունեցել 19 Յունուար, 1896-ին: Ստանիսլաւսկի- Օթէլլոյի հետ իէակօ է խաղացել Պետրոսեան»:
Յետոյ պիտի տեսենք, որ նոյն Ստանիսլաւսկին որպիսի՜ անյարմար դրութեան մատնած է էակօ. Պետրոսեանը մղուած նախանձէ, յատկապէս արգելակելով էակոյի մենախօսութիւնը: Այս մասին իր մեկնաբանութիւնները ունի հեղինակը գուրգուրալի ձայն մը բարձրացնելով ի շահ հայ նուիրեալ դերասան Պետրոսեանին:
Քրիստափոր Պետրոսեանը կը վախճանի յիսուն տարեկանին: 19 Դեկտեմբեր, 1915-ին: Հեղինակը սիրոյ այս գիրքը նուիրած է Պետրսեանի ծննդեան 150 ամեակին եւ կեանքից հեռանալու 100 ամեակին»: Արժան եւ իրաւ կ’ըսէ մեր ժողովուրդը:
Բախտիար Յովակիմեանը վերապրեցուցած է հայ բեմադրիչ դերասանը, ռուսական թատրոնին նուիրեալը Երեւան փոխադրելով:
