ԱՒԵՏԻՍ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ
Պատմական Գիտութիւններու Դոկտոր
Ելլելով ազատ արտայայտման մեր սկզբունքէն, տեղ կու տանք մեր երէց աշխատակիցի այս գրախօսութեան՝ պատմագիտական ուսումնասիրութեան ներկայացման նախանձախնդրութեամբ։
«Խմբ»
Ստեփան եւ Կարօ Պօղոսեաններուն հատորաշարին երրորդն է այս մէկը, որ կը վերաբերի 1915 թուականի Մեծ Եղեռնէն մինչեւ 1918 թուականը, Երիտթուրքերուն գործադրած Ցեղասպանութեան պատմութեան: Սակայն չեմ գիտեր, թէ ինչու այս հատորին մէջ ներառած է 1920 թուականի Քեմալականներուն կողմէ տեղի ունեցած Ցեղասպանութեան պատմութիւնը: Այս հատորը արժէքաւոր է յատկապէս այն իմաստով, որ անոր էջերուն հանգամանօրէն քննարկուած են Տրապիզոնի Թուրք-Սէյմ բանակցութիւնները, որոնց մասին, ինչքան գիտեմ, անդրադարձ չէ եղած Խորհրդահայ պատմագիտութեան մէջ, կամ գէթ՝ համեստս չեմ տեսած նման աշխատասիրութիւն մը: Տրապիզոնի բանակցութիւններու եղելութեամց մասին բաւական մանրամասն եւ առարկայականօրէն անդրադարձած է միայն հայկական պատուիրակութեան նախագահ, դաշնակցական Ալեքսանտր Խատիսեանը:
Պօղոսեանները առաջին անգամ ըլլալով, կը բացայայտեն ցարդ ծածուկ մնացած եղելութիւն մը, որ կը վերաբերի Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ բանակցութիւններուն, որուն մասին անոնք կը գրեն. «Հարկ է նշել, որ Դաշնակցութեան եւ հայ համայնավարներուն շփումները ունէին տեւական բնոյթ եւ արտայայտւում էին տարբեր ձեւերով: Առանձին դէպքերում դրանք կրում էին նաեւ պաշտօնական բանակցութիւնների տեսք: Համայնավարներու կողմից այդ շփումներին մասնակցում էին Շահումեանը, Դանուշը, Կասեանը, Նազարէթեանը: Դաշնակցութեան կողմից՝ Ռուբէնը, Շահխաթունեանը, Զավարեանը: Որոշակի հարցերում դրսեւորուեց կարծիքների նաեւ ընդհանրութիւններ: Օրինակ երկու կողմերն էլ գտնում էին, որ Արեւմտեան Հայաստանը պէտք է լինի անկախ, որ ռուսական բանակի մնալը գրաւուած տարածքներում անհրաժեշտութիւն է: Նրանք համաձայնութեան եկան Թիֆլիսում կազմաւորուած ղարաբաղցիների գունդը Շուշի ուղարկելու վերաբերեալ՝ տեղի հայկական ուժերը զօրեղացնելու համար եւ համաձայնութիւն ձեռք բերուեց Անդրկովկասի Հանրապետութեան կազմում ստեղծել հայկական ինքնավարութիւն, չէր բացառւում նաև այդ հանրապետութիւնից դուրս ինքնավարութեան ստեղծումը, որը պէտք է դաշնակցային յարաբերութիւնների մէջ լինէր Ռուսաստանի կեդրոնական կառավարութեան հետ: Դաշնակցութիւնը պատրաստակամութիւն յայտնեց օգնել Անդրկովկասում պոլշեւիկեան զինուած ուժեր ձեւակերպելու գործին»։
Պօղոսեանները Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ համագործակցութեան վառ օրինակ կը վերագրեն Պաքուի Կոմունան, երբ կը գրեն. «Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ համագործակցութեան արտայայտութիւնն էր Պաքուի Կոմունան, մասնաւորապէս Շահումեան-Ռոստոմ սերտ համագործակցութիւնը»։ Պօղոսեաններուն այս հաստատումին մէջ, միակ իրողութիւնը որ կայ, Շահումեան-Ռոստոմ համագործակցութիւնն է, այդ ալ շնորհիւ Ռոստոմին իմաստութեան, բան մը որմէ զուրկ էին Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավար կուսակցական իր ընկերները: Սակայն Պաքուի Կոմունային մէջ Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ համագործակցութեան մասին պատմական իրողութիւնները հակառակը ցոյց կու տան:
Պաքուի մէջ Դաշնակցութիւնը միանալով հակապոլշեւիկ կուսակցութիւններուն, անգլիացիները Պաքու հրաւիրեցին, որուն մասին Պաքուի գլխաւոր ղեկավար Ստեփան Շահումեանը կը գրէր. «Դաշնակցութիւն կուսակցութեան ներկայացուցիչները… հենց իրենց վախկոտութեամբ բարոյալքեցին հակառակորդին հիանալի կերպով յաղթելու ընդունակ զօրքերը եւ որոշեցին սպիտակ դրօշակ բարձրացնել…։ Մենք ծանր օրեր ենք ապրում: Դաշնակների դաւաճանութիւնն ու անգլիացիների շանթաժը շատ շուտով կը պարզուի եւ այն ժամանակ վա՛յ զրպարտիչներին ու դաւաճաններին»։
Եւ Շահումեան մասնաւորաբար կը շեշտէր անձնապէս իր դէմ եղած գրգռութիւնը. «Դաշնակցականների թերթն առանձնապէս ջանում է անձամբ իմ դէմ գրգռել մութ զանգուածներին եւ ձգտում են ինձ յանձնել նրանց ինքնադատաստանին»։
Ինչպէս կը տեսնենք պատմական փաստերէն, Պաքուի մէջ ոչ թէ Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ համագործակցութիւն կար, այլ ընդհակառակը, Դաշնակցութիւն-Պոլշեւիկ հակամարտութիւն կար: Եթէ Դաշնակցութիւնը իսկապէս համագործակցէր Պաքուի պոլշեւիկներուն հետ, այն ատեն թուրքերը անկարելի է, որ կարենային քաղաք ներխուժել եւ 30.000 հայ կոտորել: Ասիկա պատմական փաստացի, անհերքելի իրողութիւն է:
Խորհրդային Ռուսաստանի «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակը կը պահանջէր Արեւմտահայութեան ինքնորոշման իրաւունքը, մինչեւ անկախութիւն: Սակայն երբ ռուսական բանակը կը հեռանար Արեւմտահայաստանէն, կը ստեղծուէր կացութիւն մը, զոր այսպէս կը մեկնաբանեն Պօղոսեանները. «Իհարկէ ռուսական բանակի հեռանալը ստեղծում էր ծանր կացութիւն: Բայց դա նշանակո՞ւմ էր, որ եթէ ռուսական բանակը չկար, հայերը դադարելու էին պաշտպանել սեփական Հայրենիքը: Այդ ինչ ազգային բանակ ու ազգային քաղաքական ղեկավարութիւն էր, որոնք միանգամայն բնականոն էին համարում, որ ուրիշները կռուէին իրենց Հայրենիքի համար, իսկ իրենք շարունակէին զբաղուել ճամարտակութիւններով»։
«Բնականաբար հայերը միայնակ չէին կարող պահել նման մեծ տարածք: Բայց դա նշանակում էր թշնամուն որեւէ դիմադրութիւն ցոյց չտալ եւ երեք ամսում կորցնել մօտ 100 քմ տարածք: Իսկ հայերն կարո՞ղ էին օգտագործել այդ հրովարտակը եւ ինչո՞ւ չօգտագործեցին: Դաշնակցութիւնը կողմնորոշուեց դէպի Անգլիա, ինչը անկախ նրանից, թէ դաշնակներն այն ուզում էին թէ ոչ, նշանակում էր կողմնորոշուել Ռուսաստանի դէմ, որովհետեւ Պրեստի դաշնագրից յետոյ Խորհրդային Ռուսաստանի թիւ 1 թշնամին Անգլիան էր»։
Ապա Պօղոսեանները բաղդատականը ընելով Խորհրդային «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակին եւ Սեւրի դաշնագրին միջեւ, կը գրեն. «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակը միանգամայն նոր որակ էր Հայկական Հարցի պատմութեան մէջ: Նա առաջին փաստաթուղթն էր, որ հայ ժողովրդի անվտանգութեան երաշխիք համարում էր նրա անկախ պետականութիւնը: Հրովարտակը Վիլսոնի քարտէզից 1.5 տարի շուտ նպատակայարմար համարեց Արեւմտեան Հայաստանի երեք վիլայէթների (Վիլսոնը նաեւ տարածք էր վերցնում Տրապիզոնի վիլայէթից, Հայաստանին դէպի ծով ելք ապահովելու համար) հիմքի վրայ ստեղծէր Անկախ Հայաստան»։
Իսկ «ի՞նչ էր Սեւրը, նախատեսւում էր Վանի, Պիթլիսի, Էրզրումի, Տրապիզոնի նահանգների տարածքները եւ Արեւելեան Հայաստանը միաւորել Անկախ Հայաստանի մէջ: Ո՞վ էր իրականացնելու այդ Հայաստանի ստեղծումը: Պայմանագիրը պատասխան չունի: Ո՞վ էր պաշտպանելու այդ Հայաստանը: Նոյնպէս պատասխան չկայ: Բացի դա, Սեւրի պայմանագիրը մի քանի ամսուայ կեանք ունեցաւ, այն էլ միայն թղթի վրայ, եւ այն ստորագրողները հրաժարուեցին ճանաչել պայմանագրի Հայաստանին վերաբերող կէտերը»։
Իսկ «ի՞նչ էր «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակը: Նախատեսւում էր Վանի, Պիթլիսի, Էրզրումի նահանգների, այսինքն ռուսական զօրքերի գրաւած տարածքները հռչակել որպէս Անկախ Հայաստան: Ո՞վ էր իրականացնելու այդ Հայաստանի ստեղծումը: Այն արդէն կար, ռուսական գրաւման շրջան էր իր քաղաքացիական եւ ռազմական իշխանութիւններով: Տարածքը Խորհրդային Ռուսաստանն անփոխհատոյց զիջում էր հայ ժողովրդին: Ո՞վ էր պաշտպանելու այդ Հայաստանը, մի բանակ, որը ձեւաւորուելու էր հայ-ռուսական համագործակցութեամբ՝ ռուսական բանակում ծառայութեան մէջ գտնուող 130.000 հայերից եւ Արեւմտահայերի մարտական ջոկատներից: Զինուորների փոխադրութեան ծախսերը, զէնքն ու ռազմամթերքը, ինչպէս նաեւ հանդերձանքը հոգում էր Խորհրդային Կառավարութիւնը: Նախատեսւում էր ունենալ 80-100.000 բանակ, որի անգամ կէսը բաւարար էր թուրքերի յարձակումները յետ մղելու, Հայաստանը պաշտպանելու համար: Ռուսաստանը երբեք պաշտօնապէս այդ հրովարտակից չի հրաժարուել եւ այն մինչեւ օրս էլ անվաւեր յայտարարուած չէ»։
Եւ ահա Պօղոսեանները հարց կու տան. «Ուրեմն այդ երկու փաստաթղթերից ո՞րն էր հայութեան համար աւելի շահեկան եւ որի’ն պէտք է նախապատուութիւն տայ: Իհարկէ «Թուրքահայաստանի մասին» հրովարտակին, բայց չի տալիս, որովհետեւ դա ձեռնտու չէ հայ որոշակի քաղաքական ուժերի, նաեւ որոնց մեղքով ձախողուեց հրովարտակի իրականացումը»։
Սակայն ռուսական բանակը հեռանալով Արեւմտահայաստանէն, հոն կը թողուր անհամար քանակութեամբ զինամթերք, հանդերձանք, որոնց մասին հետեւեալ տեղեկութիւնները կու տան Պօղոսեանները. «Ռուսական բանակը Հայաստանում թողեց 3000 թնդանօթ, 8000 գնդացիր, մէկ միլիարդ փամփուշտ, 100.000 հրացան, 100.000 զինուորական համազգեստ, նոյնքան հոգու համար պարէն, 17.000 ձի, մեծ քանակութեամբ կառք, ինքնաշարժ, պենզին, կօշիկի կաշի, եւայլն»։ Եւ կու գայ դաժան իրականութիւնը, երբ ամբողջ այդ հարստութիւնը անցաւ թուրքերուն ձեռքը. «Դժբախտաբար հայոց ռազմական ու քաղաքական իշխանութիւնները բացարձակ անպատասխանատու եւ ապաշնորհ մօտեցում հանդէս բերեցին այս ամէնի պահպանութեան եւ օգտագործման խնդրում»։
Ռուսական բանակին թողած այդ անհաշիւ հարստութիւնը անցաւ հայոց թշնամի տարրերու ձեռքը. «Ռուսական զօրքերի հեռանալը ռազմաճակատից գնալով ծաւալւում էր: Մի տարօրինակ իրողութիւն: Ռուսական բանակը հիմնականում տեղակայուած էր ու կռւում էր Հայաստանի տարածքում, բայց նրանց թողած ունեցուածքն ու զէնքը հիմնականում անցնում էր վրացիներին ու թաթարներին: Կարօ Սասունին խոստովանում է, որ միայն Կարսում, Ալեքսանտրապոլում եւ Երեւանում մնացած փշրանքներն էին մնում հայերին»։
Այնուհետեւ Պօղոսեանները կը քննարկեն Արեւմտահայաստանի քաղաքները մէկը միւսին ետեւէն առանց լուրջ դիմադրութեան թուրքերուն յանձնելու դաւաճանական արարքը, զայն կը վերագրեն զօրահրամանատարութեան ապիկարութեան եւ քաղաքական գործիչներուն դաւաճանութեան, բան մը զոր կարծէք ամփոփելով, անուանի բանաստեղծ Վահան Տէրեանը կը գրէր. «Դաշնակցութիւնը փոխանակ յեղափոխական Ռուսաստանի հետ դաշն կնքելու, զայն կապեց հակայեղափոխական եւ արիւնարբու պէկերի ու դաւաճան մենշեւիկների հետ: Թուրքիան հենց այդ էր ուզում: Երբ նա տեսաւ, որ պաշտօնապէս Կովկասը կտրուեց Ռուսաստանից, իսկոյն զօրքը շարժեց առաջ եւ գրաւեց Կովկասի հայաբնակ երկրները: Ահա թէ ինչպէս հայ աշխատաւոր ժողովրդի տունը քանդեցին ժողովրդին բարեկամ ձեւացող դաշնակցականները»։
Իսկ Արեւմտահայաստանէն ռուսական բանակներու հեռացումէն ետք, պայթուցիկ կացութիւն ստեղծուած էր Անդրկովկասի մէջ, ուր ծայրայեղօրէն սրած էին ազգամիջեան յարաբերութիւնները: Պօղոսեանները այդ մէկը կը մեկնաբանեն գրելով. «Ռուսական զօրքերի հեռանալը ծայրայեղ սրեց ազգամիջեան յարաբերութիւնները, սկսուեցին ազգամիջեան բախումներ, տեղ-տեղ նաեւ ջարդեր: Չնայած Անդրկովկասեան կառավարութիւնը յայտարարել էր, թէ իր վրայ էր վերցնում ռազմաճակատի պաշտպանութիւնը, բայց իրականում ստացուեց այնպէս, որ վրացիները չէին շտապում ազգային զինուած ուժեր կազմակերպել, իսկ ազրպէյճանցիները ոչ միայն դէմ էին ռազմաճակատը պաշտպանելուն, այլեւ թուրք սպաների ղեկավարութեամբ հրոսակախմբեր ձեւաւորեցին ու սկսեցին թիկունքից հարուածել հայոց զօրքերին ու յարձակուել հայկական բնակավայրերի, երկաթուղիների վրայ»։
Այս պայմաններու մէջ Արամ Մանուկեանը իմաստութիւնը կ’ունենար կտրուկ միջոցներ ձեռք առնելու, որովհետեւ «Նման պայմաններում աւելի քան վտանգաւոր էր, որ Հայաստանի կեդրոնական գօտին բնակեցուած էին թուրք-թաթարներով, եւ Արամ Մանուկեանը որոշեց ռազմագիտական նշանակութիւն ունեցող տարածքներից հեռացնել նրանց»։
Սակայն ի՞նչ էր քաղաքական կացութիւնը Անդրկովկասի մէջ, ուր երեք ազգութիւններ միասին պիտի ղեկավարէին երկիրը: Ահա թէ Պօղոսեանները ինչպէս կը ներկայացնեն զայն. «Եթէ Սէյմում վրացիներն ու ազրպէյճանցիները ներկայացուած էին բազմակուսակցական կազմով, ապա հայերը գրեթէ միայն Դաշնակցական Կուսակցութիւնով: Դաշնակցութիւնը Կովկասում վերակենդանացրեց Օսմանեան Կայսրութիւնում իր կողմից արդէն դրսեւորած վարքագիծը՝ չխորշել որեւէ գործարքից, որպէսզի Խորհրդարանի անդամ լինեն միայն դաշնակցականները: Դաշնակցութեան այս աղանդաւորական նեղմտութիւնը հայ հասարակութեան տարանջատման, հետեւաբար նաեւ Հայաստանի եւ հայերի ուժերի ջլատման պատճառներից մէկն էր: Հարցը յօգուտ սեփական ժողովրդի լուծելու համար խիզախութիւն էր պէտք, ինչով Դաշնակցութիւնը օժտուած չէր»։
Այս իրադրութեան մէջ անհրաժեշտ էր, որ նոր ուժեր դուրս գային ու գրաւէին հայ քաղաքական ասպարէզը: Այս առընչութեամբ Պօղոսեանները քննարկելով հարցը կը գրեն. «Ժամանակի հայ գործիչներից շատերն այն կարծիքին էին, որ հայ ժողովրդի շահերը պահանջում էին, որ Ռուսաստանում Խորհրդային կարգերի հաստատումից յետոյ դաշնակցական ղեկավարները Հայաստանի կառավարման ղեկը յանձնէին՝ «Ռուսիոյ վստահութիւնը վայելող անձնաւորութիւններու», որոնք ոչ միայն աւելի լաւ պայմաններ պիտի ստանային, այլ նաեւ Կարսի եւ թերեւս ուրիշ նահանգներու սեփականութիւնը պիտի ապահովէին Հայաստանին»:
Սակայն Դաշնակցութիւնը ոչ միայն Հայաստանի քաղաքական ղեկը չյանձնեց ռուսական կողմնորոշման ջատագով հայ նորագոյն ուժերուն, այլ միացաւ հակառուս վրացիներուն եւ ազրպէյճանցիներուն, որուն մասին Պօղոսեանները կը գրեն, զայն մեկնաբանելով. «Վրացական եւ Ազրպէյճանական հակառուսական կողմնորոշմանը, չնայած վերապահումներով, բայց միացաւ նաև Դաշնակցութիւնը ինչը եւ դարձաւ 1918 թ. հայոց ողբերգութեան գլխաւոր պատճառը»։
Այս առընչութեամբ Ստեփան Շահումեան կը գրէր. «Անդրկովկասում կար հսկայական զինուած ոյժ, որ պատրաստ էր դուրս գալ թոյլ Թուրքիայի դէմ: Միայն հայկական ուժերը բաւական էին հաշիւ տեսնելու, սակայն դուք (դաշնակները) մենշեւիկների եւ մուսաւաթականների հետ կազմալուծեցիք զօրքերի շարքերը, ոչ թէ այն զօրքերի, որոնք երեք տարուայ պատերազմից յետոյ ծարաւ էին հաշտութեան, այլ այն հայկական զօրքերի, որոնք պատրաստ էին մեռնել ու պահել իրենց երկիրը: Դուք այլասերեցիք այդ զօրքերը, ահա թէ որն է ձեր ոճրագործութիւնը։»
Այստեղ Պօղոսեանները շատ կարեւոր հարց մը կը շօշափեն՝ Սարդարապատի հերոսամարտի յաղթանակին վերաբերեալ. «Պատմական գրականութեան մէջ յաճախ կարելի է հանդիպել, թէ հայ պատուիրակները հայոց Մայիսեան Հերոսամարտի մասին տեղեկացան պայմանագիրը ստորագրելուց յետոյ: Ճիշդ չէ: Նրանք այդ մասին գիտէին դեռ Թիֆլիսում եղած ժամանակ, որովհետեւ Սարդարապատի ճակատամարտի մասին Ազգային Խորհուրդը հեռագիր ստացել էր»։ Եւ իբր հետեւանք այս իրավիճակին, Պօղոսեանները կ’եզրակացնեն իրաւամբ «Պաթումի հայ-թուրքական պայմանագիրը դասական առումով, ոչ թէ երկու կողմերի բանակցութիւնների արդիւնք էր, այլ անձնատուր լինելու քայլ՝ հայկական կողմին, թելադրուած թուրքերի կողմից»։
Եւ արդէն Պօղոսեանները կը պարզեն այն դաժան իրականութիւնը, թէ «Թուրքերը ստեղծում էին մի Հայաստան, որն ինքնուրոյն ապրել չէր կարողանալու եւ մշտապէս վասալական կախման մէջ էր լինելու Օսմանեան Կայսրութիւնից»։ Եւ կու գայ առաւել եւս դաժան իրողութիւնը, թէ «Մարդկութեան պատմութեան մէջ դժուար է գտնել ուրիշ դէպք, երբ ռազմաճակատում յաղթած ազգը պայմանագիր է կնքել որպէս պարտուած ազգ: Մինչեւ օրս էլ չէ պարզուած, թէ հայկական պատուիրակութիւնն ինչո՞ւ, ի՞նչ հարկադրանքի տակ շտապեց կնքել այդ անձնատուութեան պայմանագիրը»։
Անկախութեան յայտարարութենէն ետք երբ Հայաստանի Հանրապետութիւնը կազմուեցաւ, հայկական պատուիրակութիւն մը Պոլիս գնաց բանակցութիւններ վարելու Երիտթրքական կառավարութեան հետ, հոն պատուիրակութեան նախագահ Աւետիս Ահարոնեանը կարգ մը յայտարարութիւններ կ’ընէր՝ քծնելով Թալէաթին առջեւ, զորս կը մէջբերեն Պօղոսեանները. «Ձեզ կը վստահեցնեմ, որ Թուրքիոյ հայերուն վիճակը երբեք մեզ չէ շահագրգռել: Մենք եկանք միայն խորհրդակցելու Կովկասեան հայերուն Հանրապետութեան մասին եւ որոշելու մեր սահմաններն ու դիրքերը մեր զօրաւոր դրացին ու պաշտպանը եղող Օսմանեան Պետութեան հետ, որուն բարեկամական հակումները մենք տեսանք Պաթումում տեղի ունեցած բանակցութիւնների ժամանակ… Հայաստանի Հանրապետութեան գաղափարը, որ Օսմանեան պետական մարդոց երջանիկ ներշնչման ծնունդն է, մեզ թւում է Կայսերական Կառավարութեան անկեղծութեան ու բարեացակամութեան գրաւականը եւ ապացոյցը»։
Անկէ ետ չմնաց Ալեքսանտր Խատիսեանը, որ Էնվէրին ըսաւ. «լաւ կը լինէր, որ ամբողջ Հայաստանը դառնար Թուրքիայի նահանգ, Թուրքիայի սահմաններն ապահովելու համար Ռուսաստանի կողմից, պիտի կապուի ու նրա մէջ մտնի դաշնային կապերով ամբողջ ինքնավար Հայաստանը»։ Ե՛ւ առարկայականօրէն ե՛ւ իրաւացիօրէն մեկնաբանելով անոնց այս յայտարարութիւնները, Պօղոսեանները կը գրեն. «Առաջին հայեացքից Դաշնակցութեան նշանակալից թուով պարագլուխների նման կեցուածքը, թւում է դիւանագիտական ճամարտակութիւն: Իրականում այդպէս չէ: Նրանք համաձայն էին Հայաստանի տարածքի ցանկացած չափերի ու ցանկացած կարգավիճակների՝ միայն թէ իշխանութեան տէրը լինէին»։
Եւ Պօղոսեանները շարունակելով իրենց մեկնաբանութիւնները կը գրեն. «Պատահական չէ, որ Պաթումի պայմանագրից դժգոհ չէին ոչ միայն ստորագրողները, այլեւ մեր օրերի դաշնակ գործիչները: Հրաչ Տասնապետեանը հրճուանքով գրում է. «Պաթումի դաշնագրով Թուրքիան առաջին պետութիւնը կ’ըլլար՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս ճանչցող»։ Մինչդեռ անգամ Ռուբէնն էր գտնում, որ Պաթումի պայմանագիրն այլ բան չէր, «եթէ ոչ Անդրկովկասեան Հայաստանի եւ Հայաստանի բաժանում Տաճկաստանի, Ազրպէյճանի եւ Վրաստանի միջեւ»։
Եւ տակաւին շարունակելով նորանոր մեկնաբանութիւններ, անոնք կը գրեն. «Պաթումի պայմանագիրը որոշ դիւանագէտներ, մասնաւորապէս անգլիական քաղաքական գործիչները, համարեցին Հայաստանի վերջը՝ նկատի ունենալով, որ 9000 քմ քառակուսի տարածքով, դրսի աշխարհից կտրուած՝ շրջափակուած, պաշտպանութեան հնարաւորութիւնից ու երթեւեկութեան միջոցներից զուրկ լինելն անհնար էին դարձնում նրա գոյատեւումը: Աւալովը գրեց. «Հայաստանի համար նոր սահմանագիծը համազօր էր համարեայ լրիւ ոչնչացման»։
Այսպիսով կը պարզաբանուի հայ ժողովուրդին ճակատագրական այդ պահուն ստեղծուած դառն ու դաժան կացութեան ծալքերը, որուն համար հայ ժողովուրդը պարտական է Ստեփան եւ Կարօ Պօղոսեաններուն, անոնց ցուցաբերած անկեղծ եւ իրատես մեկնաբանութիւններուն շնորհիւ: Ստեփան եւ Կարօ Պօղոսեանները իրենց «Հայկական Հարցի Եւ Հայոց Ցեղասպանութեան Պատմութիւն» գիրքով, հայ պատմագրութեան մէջ՝ ընդհանրապէս, եւ Հայկական Հարցի ու Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութեան մէջ մասնաւորաբար, ունեցան իրենց եզակի եւ կորովի ներդրումը: Անոնք Խորհրդային պատմագիտութեան ակունքներէն իրենց քաղած համոզումները, անկախ Հայաստանի օրով, ազատօրէն դրսեւորեցին եւ Հայկական Հարցի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան էութիւնն ու բնոյթը մեկնաբանեցին՝ պատմական փաստերուն հաւատարիմ մնալու սկզբունքով:
