*ԹՈՐՈՍ ԹՈՐԱՆԵԱՆ*
Ռոմիկ Յովնանեան Երեւանի ծնունդ 1937 թուականին, որդին է վանեցի ծնողներու, եւ մինչեւ այժմ դասախօս է Երեւանի Ճարտարապետութեան եւ շինարարական համալսարանին մէջ: Միաժամանակ 2004ին մասնակիցը «Վան-Վասպուրական» հայրենակցական եւ հասարակական կազմակերպութեան հիմնադրումին, որուն նախագահն է հիմնադրման օրէն:
Չէր բաւեր կարծէք այսքանը, երբ ահա իր գրիչէն երկու գիրքեր լոյս կը տեսնեն.-
Ա) «Նեմեսիսը» Գործողութեան մէջ»
Բ) «Գաղտնի Բանակ» Պատմութիւն կերտողները»
Իրերայաջորդ այս գիրքերուն հրատարակումը փարատոքս մը չկարծէք: Նման գործ Քաֆքայի մօտ կը գտնէք:
Յովնանեանին հեղինակած գործերը զիրար ամբողջացնող հրատարակութիւններ են, տեսակ մը ի սրտէ բխած ձօներգ՝ հայուն հերոսութիւնը հաստատող բոլոր ժամանակներուն մէջ ու մանաւանդ մեր օրերուն:
Ա) «Նեմեսիսը» Գործողութեան մէջ» 132 էջանի հրատարակութիւն մը, որուն յառաջաբանին՝ «Հեղինակի խօսքից»ին մէջ կը կարդանք. «Յարգելի ընթերցող, իմ բարեկամ ընկերների եւ հարազատ մարդկանց յորդորներով կազմեցի «Նեմեսիսը» Գործողութեան մէջ» խորագիրը կրող այս գիրքը՝ թողնելով բոլորին որպէս մնայուն յիշատակ»:
Յիրաւի բարի յիշատակ, ուր Նեմեսիսը կը գտնենք գործողութեան մէջ: Ուր հեղինակը կը հաստատէ. «20րդ դարում մարդկութեան դէմ կատարուած առաջին ամենամեծ ոճրագործութիւնը Հայոց Ցեղասպանութիւնն էր, որի արձագանքները շարունակուում են այժմ: Ցեղասպանութեան յանցաւոր ծրագիրը կազմուեց գաղտնի՝ 1908 ին: Թուրքիայում իշխանութեան գլուխ անցած Երիտթուրք պարագլուխների կողմից, այդ տարիներին արդէն կազմաւորուել էր Փանթուրքիզմի գաղափարախօսութիւնը, ան իր առջեւ նպատակ էր դնում ստեղծելու համաթուրանական պետութիւն՝ Միջերկրական ծովից մինչեւ Ալթայ, Ղրիմից մինչեւ Պարսից Ծոց: Այդ տարածքում բնակուող ոչ թուրք ժողովուրդները եւ առաջին հերթին հայերը՝ դատապարտուած էին բռնի ձուլման կամ ոչնչացման»:
Այս անարգ շարժումին ընդդէմ ի՞նչ ըրին հայերը. « Հայ յեղափոխական կուսակցութիւններից առաւել ակտիւը ՀՅԴն էր, որը ամէն հնարաւոր միջոցի դիմում էր՝ արեւմտահայութեան արդար դատը պաշտպանելու, ինչի համար նա կեանքի էր կոչուած:
Եւ ահա այս կապակցութեամբ 1919 թուին Սեպտեմբեր 27ից մինչեւ Հոկտեմբեր 30ը Երեւանում գումարուած Հ.Յ.Դ. 9րդ ընդհանուր ժողովը որոշում է ՝ պատժել հայերի Ցեղասպանութիւնը կազմակերպելու եւ գործադրելու մէջ մեղադրուող Երիտթուրք պարագլուխներին եւ նրանց կազմակատարներին»:
Կը կազմուի ցանկը յանցագործներու, որոնց թիւը կ’անցնէր 650 անուններ՝ «որոնցից առանձնացւում են 41 գլխաւոր յանցագործները»:
Գիրքին մէջ տրուած է այս ցանկին բոլոր անունները, որոնց գլխաւորագոյնն էր հրէշածին Թալաթը: Ցանկը կազմողները կը գլխաւորեն Արմէն Կարոն եւ Շահան Նաթալին, որոնց կազմած ցանկին մէջ կային նաեւ 200 անուններ, բոլորն ալ թուրք ոճրագործներ:
Հայ հերոսները անցան գործի. «Կրակոց առաջին, 19-06-1920 թուականին, Թիֆլիս, Ֆաթալի խան Խոյսկի: Գործադրող՝ Արամ Երկանեան (1900-1934)։ Կրակոց երկրորդ, 15-03-1921 թուականին Պերլին, Թալաթ, Ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչ: Գործադրող՝ Սողոմոն Թէհլիրեան (1896-1960): Կրակոց երրորդ, 18-07-1921 թուականին Կ. Պոլիս- Բեհպուդ խան Ճիվանշիր: Գործադրող՝ Միսակ Թորլաքեան (1888-1968): Կրակոց չորրորդ, 05-12-1921 Հռոմ, Սայիտ Հալիմ փաշա: Գործադրող՝ Արշաւիր Շիրակեան (1900-1973)։ Կրակոց հինգերորդ, 17-04-1922 թուականին, Պերլին, Ճեմալ Ազմի: Գործադրող՝ Արշաւիր Շիրակեան (1900-1973)։ Կրակոց վեցերորդ, 17-04-1922 թուականին, Պերլին, Պեհաէտտին Շէքիր: Գործադրողներ՝ Արամ Երկանեան (1900-1934) եւ Արշաւիր Շիրակեան։ Կրակոց եօթներորդ, 21-07-1922 թուականին, Թիֆլիս, Ճեմալ Ահմէտ փաշա: Գործադրողներ՝ Արտաշէս Գէորգեան (1894-1937) եւ Պետրոս Տէր Պօղոսեան (1892-1937):
«Ցեղասպանութեան գլխաւոր ոճրագործներից Էնվեր փաշայի սպանութիւնը կապ չունի «Նեմեսիս» գործողութեան հետ: Նա սպաննուել է 1922ի Օգոստոս 4ին Միջին Ասիայում՝ բասմաչիների եւ կարմիր բանակի հեծեալ պրիկատի (հրամանատար՝ Յակոբ Մելքումով) միջեւ բախման ժամանակ (տես էջ 110):
Այնուհետեւ հեղինակը կ’աւելցնէ. «Հայոց Պատմութիւնը գնահատանքով եւ ոսկէ տառերով պիտի արձանագրի վերոյիշեալ վրիժառու հերոսների անունները եւ հայ ժողովուրդը յաւերժ երախտապարտ պիտի մնայ նրանց»:
Այս գիրքը նկարազարդ է: Հերոսները հոս են: Հոս են նաեւ «Նեմեսիս»ի ղեկավարները: Հոս են Սեբաստացի Մուրատ, Արա Սարգսեան, Աւետիք Իսահակեան, Կարօ Մելիք Օհանջանեան, Յակոբ Զօրեան, Յովհաննէս Լեփսիւոսը՝ գլխաւոր վկան, Թալեաթի այրին նաեւ, Վահան Մինախորեան եւս, Սողոմոն Թեհլիրեանի յուշասիւն դամբարանը Ֆրէզնոյի մէջ:
Փաստաթղթային լուսանկարներով եւ դէպքերու մանրամասնութիւններով, հերոսներու գործունէութեամբ՝ խիստ գաղտնի պայմաններու տակ: Պանք Օթոմանի գրաւումին պարագան եւս տրուած է այս գիրքին մէջ, որուն մասնակցած են նաեւ հնչակեանները, գրած է հեղինակը:
Տաճատ Թէրլէմէզեանի դաւաճան դաւոն գնդակոծելու պատմութիւնը եւս արձանագրուած է հոս: Տաճատ Թէրլէմէզեանը այս տողերը գրողին հետ թղթակցած է անոր հերոսութենէ տասնամեակներ ետք:
Այս գիրքը հերոսներու վայել փառաբանանք է: Բայց նշենք, որ դատի պարագային մասին այլ մօտեցում մը եւս գոյութիւն ունի:
Բ) «Գաղտնի Բանակ» Պատմութիւն կերտողները»: Հեղինակը հոս եւս կը ջատագովէ նոր հերոսութիւններ իրագործողներուն:
Այս հատորին մէջ Գուրգէն Եանիկեանի մասին մանրամասն կենսագրական տուեալներ կան, շատ նման Թեհլիրեանի թափառ կեանքին ու համարձակ կրակոցներուն, Եանիկեանի պարագային հասակ առած տարիքով:
Իրապէս Գաղտնի Բանակը կը ներկայացուի որպէս Պատմութիւն Կերտողներ: Բոլորն ալ երիտասարդ նոր օրերու ընդվզումով:
Գործը նուիրուած է Ցեղասպանութեան 100ամեակին եւ ՀԱՀԳԲ- ԱՍԱԼԱի նահատակներուն, ՀԱՀԳԲ-ի հիմնադրութեան 40ամեակին:
Արժէքաւոր կոթող մը՝ յիրաւի Ռոմիկ Յովնանեանի գրիչէն, որուն հոգին պայթաճայաթ ըլլալու աստիճան լի է Վանի հերոսամարտով:
Գուգէն Եանիկեան հերոսին գործողութիւնը տրուած է մանրամասնութեամբ: Հոն մեր ժողովուրդին կողմէ տրուած աջակցութեան կողքին՝ հերոսը դժգոհ թաղած էջեր եւս կան:
Ապա հեղինակը անդրադառնալով ԱՍԱԼԱի գործունէութեան կ’ըսէ. «Այստեղ նպատակ չեմ դնում վերլուծել ՀԱՀԳԲի ամբողջ գործունէութիւնը (դա չենք էլ կարող), սակայն կ’անդրադառնանք նրա «Վան», «Կարին» եւ « Յակոբ Յակոբեան» անձնասպանական գործողութիւններին, որոնք աչքի են ընկել իրենց յանդգնութեամբ ու խիզախութեամբ՝ հենց թուրքական գերիշխան տարածքում»:
Կարեւոր Հաստատում մը այս եւս:
Հեղինակը կարելի մանրամասնութեամբ նկարագրած է այս երեք հերոսական արարքները, անոնց կրնկակոխ հետեւած ըլլալու աստիճան. նոր օրերու մեր հերոսները կը խօսին, թէ ինչո՞ւ դիմած են զինեալ պայքարի՝ որպէսզի հայը տիրանայ իր գողցուած Արեւմտեան Հայաստանին:
Բոլոր դատավարութիւնները բացայայտ պաշտպանութիւն կը ներկայացնեն ներկաներուն՝ պահանջատիրութեան եւ հերոսներու արդար ըլլալուն: Անոնք ոճրագործներ չեն, ինչպէս թուրք մամուլը կը ներկայացնէ մեր հերոս տղաքը:
Ահա հետաքրքրական դէպք մը «Վան» գործողութեան տղոց դատավարութենէն. «Դատասրահ որպէս վկայ հրաւիրուեց Ֆրանսայի ազգային հերոս Միսակ Մանուշեանի այրին՝ Մելինէ Մանուշեանը: Երբ նա դատասրահ մտաւ՝ բոլորը ոտքի կանգնեցին (այդ թուում նաեւ դատախազը) եւ ողջունեցին նրան: Նա յայտնեց, որ թէեւ հիւանդ է, բայց եկել է տեսնելու «այս չորս տղոց աչքերը»։ Տիկ. Մանուշեան յիշեցրեց, որ ֆաշիստները Ֆրանսիայի դիմադրութեան մարտիկներին թեռորիստներ էին անուանում, եւ որ բառը գործածել են նացիստները: «Ես հայ եմ,- ասաց նա,- եւ գիտեմ, թէ ինչի համար ենք պայքարում: Տիկ. Մանուշեան ասաց. «Նայէք աչքերիս, զուսպ եղէք, այս ամէնը դեռ յաղթանակ չէ: Պահպանէք ձեր ոգին, մի կորսնցնէք յոյսն ու հաւատը: Մեր Հայրենիքը եւ հայ ժողովուրդը ձեր կողքին են»: Այնուհետեւ Տիկ. Մանուշեան դատարանի նախագահից խնդրեց թոյլ տաքլ սեղմել տղաների ձեռքերը եւ համբուրել ճակատները, որը դատաւորը թոյլատրեց բացառութեան կարգով»:
«Վան» գործողութեան տղոցմէ երեքը այժմ ՀՀ քաղաքացիներ են, կազմել են իրենց ընտանիքները եւ ապրում են համեստ կեանքով:
Հեղինակին խօսքը վասն վերջաբանի. «ՀԱԳՀԲն իր գործողութիւնների ընթացքում ունեցել է բազմաթիւ նահատակներ: Հայրենիքի ազատագրութեան համար այս նահատակների անմահ սխրանքները երբեք չի մոռացուի: Նրանց յիշատակը հայ ժողովուրդը միշտ յարգելու եւ վառ պահելու է»: Ապա տրուած է անուանացանկը ԱՍԱԼԱի 39 նահատակներուն: Փառք իրենց:
Պատմական գիրք մը վերջապէս գրուած ոչ թէ ԱՍԱԼԱի կողմէ, այլ ՀՀի մէջ մինչեւ այսօր որպէս դասախօս ծառայող Ռոմիկ Յովնանեանի կողմէ,
որուն զոյգ այս գործերը պիտի խթանէ հայ նորագոյն երիտասարդութեան հայրենասիրութեան ոգին, որ կայ ու պիտի մնայ: Գիրքը խմբագրած է Գէորգ Եալըճեան: Ասոր կ’ըսենք՝ օրինակելի աշխատանք:
Երեւան, 7 Մարտ 2016
